Psixologiya 1

 

 

 

374 

 

Pavlov  bu  yolla  temperamentin  fizioloji    əsasları    haqqında 

təlim  yarada  bilmiĢdir.  Akademik  Ġ.P.Pavlov  belə  bir  qənaətə 

gəlmiĢdir  ki,    temperamentin  tipləri  sinir  sisteminin  tiplərinə 

əsasən formalaĢır. BaĢqa sözlə sinir sistemi tipləri temperament 

tiplərinin fizioloji əsasını  təĢkil edir.  Sinir sisteminin bu tipləri 

anadan  gəlmə  xarakter  daĢıyır.    Ona  görə  də  Ġ.P.Pavlov  bu 

tipləri  genotiplər adlandırmıĢdır.  

Ali sinir sisteminin bu tiplərini müəyyənləĢdirmək üçün 

akademik  Ġ.P.Pavlov    əsas  sinir  prosesləri  olan  oyanma  və 

ləngimənin  üç  xassəsini  əsas  götürmüĢdür:  1)oyanma  və 

ləngimənin  qüvvəsi;  2)  oyanma  və  ləngimənin  müvazinət 

dərəcəsi; 3)  oyanma və ləngimənin mütəhərrikliyi. 

Ġtlər  üzərində  apardığı  uzunmüddətli  tədqiqatlar  əsa-

sında  akademik  Ġ.P.Pavlov  ali  sinir  fəaliyyəti  tiplərinin    təs-

nifatını vermiĢdir. O, oyanma  və ləngimənin güvvəsi xassəsinə 

görə itləri güvvətli və zəif olmaqla  iki yeə ayırmıĢ və burada 

zəif sinir fəaliyyəti tipinin ayrıldığını  qeyd etmiĢdir. Oyanma 

və  ləngimənin  ikinci  xassəsi  olan  müvazinət  dərəcəsinə  görə 

qüvvətli xassəyə malik olan heyvanların  da iki yerə  ayrıldığını 

göstərmiĢdir:  cəld  (diribaĢ)  və  asta  tip.  Nəticədə  ali  sinir  fəa-

liyyətinin  heyvanlar  və  insanlar  üçün  eyni  olan  aĢağıdakı 

tiplərinin olduğu aĢkarı çıxarılmıĢdır: 1) zəif; 2) hövsələsiz ;  

3) diribaĢ (cəld); 4) sakit. 

AĢağıdakı  Ģəkildə  bu  tuplərin  necə  yarandığını  əyani 

Ģəkiuldə görə bilirik. 

 

---

 

 

 

375 

 

 

 

 

 

                         ġəkil 16 

Akademik  Ġ.P.Pavlov  belə  bir  qənaətə  gəlmiĢdir  ki, 

güvvətli,  müvazinətsiz  xassəyə  malik  olan  hövsələsiz  (coĢğun 

sinir  sistemi  tipi  xolerik  temperament  tipinin;  qüvvətli,  mü-

vazinətli;  mütəhərrik  xassəyə  malik  olan  diribaĢ  (zirək)  sinir 

sistemi    tipi    sanqvinik  temperament  tipinin;  qüvvətli,  müva-

zinətli, asta xassəyə malik olan sakit sinir sistemi tipi fleqmatik 

temperament tipinin fizioloji əsasını təĢkil edir. 

 

 

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapĢırıqlar 

 

1.

 

Temperament  nəyə  deyilir?  Onun  digər  psixi  ha-

disələrdən fərqini dərk edin. 

2.

 

Temperament  haqqında  humoral  nəzəriyyə    nəyi 

əsas götürür və onun yaradıcısı kim olmuĢdur? 

3.

 

Temperament  haqqında  somatik  nəzəriyyənin  ma-

hiyyətini dərk edin. 

Sinir sistemi tipləri 

Müvazinətli 

Müvazinətsiz S.S.T. 

 

Qüvvətli 

Zəif S.S.T. 

 

DiribaĢ S.S.T. 

Sakit S.S.T. 

 

---

 

 

 

376 

 

4.

 

Temperament  haqqında  sinir  sistemi  nəzəriyyəsi 

nəyi əsas götürür? 

5.

 

Sanqvinik temperament tipinin psixoloji xarakteris-

tikasını verin. 

6.

 

Xolerik  temperament  tipi  hansı  xüsusiyyətlərinə 

görə fərqlənir? 

7.

 

Fleqmatik  temperament  tipinin  psixoloji  xarakte-

ristikasını verin. 

8.

 

Melanxolik  temperament  tipini  fərqləndirən  xüsu-

siyyətlər hansılardır? 

9.

 

Temperament fizioloji əsası nə ilə izah olunur? 

10.

 

Temperament tiplərini nəzərə almağın təlim-tərbiyə 

prosesində rolu nədən ibarətdir? 

 

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular 

 

1.

 

Temperamentin  tipləri  və  onların  psixoloji  xarak-

teristikası 

2.

 

ġagirdlərdə  temperament  tiplərinin  təzahür  xüsu-

siyyətləri. 

3.

 

Temperament və Ģəxsiyyət 

 

Ədəbiyyat 

 

 Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.Ə.  Psixologiya  2-ci        

nəĢri. Bakı 2000, səh. 447-464 

Əlizadə  Ə.,  ġirinova  Z.  Nizami  Gəncəvinin 

psixoloji görüĢləri. – Bakı, 2006, s. 123-137. 

 Nəcəfov  M.  Ġnsan    beyninin  fəaliyyəti  və  psixiki 

proseslər. Bakı 1989 

 Qippenreyter  Ö.B.  Vvedenie  v  obhuö  psixoloqiö. 

Kurs leküiy. M., 1988, str. 234-256 

 Kovalev  A.Q.  Psixoloqiə  liçnosti.  M.,  1970,  str. 

187-205        

---

 

 

 

377 

 

 Nemov  R.S.  Psixoloqiə  Kn.  1,  M.,  1998,  str.  394-

404 

 Merlin  V.S.  Liçnostğ  kak  predmet  psixolo-

qiçeskoqo issledovaniə. Permğ 1988, str. 234-256. 

 Merlin V.S. Oçerki teorii temperamenta. M., 1964 

.  RusalovV.M.  Bioloqiçeskie  osnovı    individualğ-

no-psixoloqiçeskix razliçiy. M.,1979 

 .  Rusalov  V.M.  O  prirode  temperamenta  i  eqo 

mesto  v  strukture  individualğnıx  svoystv  çeloveka. 

//Voprosı psixoloqii, 1985, №11, str. 19-33 

 

 

    

   

---