63
25 - j a d v а 1
0 ‘smirlarning yosh psixologik xususiyatlari
64
rivojlanishning barcha jihatlari: jismoniy, aqliy, axloqiy, ijti
moiy va shu kabilarning m azm un-m ohiyati ham o ‘zgaradi. Bu
davrda o ‘sm ir hayotida, uning ruhiyati, organizm ining
fiziologik holatlarida, uning ijtimoiy holatida jiddiy o ‘zgarishlar
sodir bo'ladi. Aksariyat holatlarda ularda bir-biriga qaram a-
qarshi bo ‘lgan turli xil a n ’analar kuzatiladi. Bu davrga kelib
bola endi «bola» emas va shu bilan birga hali «katta» ham
emas. Uning o ‘z -o ‘ziga va atrofdagilarga nisbatan b o ‘lgan
munosabatlari butunlay boshqacha xarakter kashf etib boradi.
Uning qiziqishlari tizimi, ijtimoiy yo‘nalganligi qaytadan shakl-
lanadi, o ‘z -o ‘zini anglashi, baholashi, qadriyatlari o ‘zgaradi.
Uning uchun o ‘z «men»i va shu «men»ning ahamiyati ortadi.
4.2. 0 ‘SM IR ORGANIZMIDA RO‘Y В К RADI G AN
0 ‘ZGARISHLAR
0 ‘smir organizmida ro ‘y beradigan o ‘zgarishlar shundan
iboratki, bola rivojlanishining ayni shu davrida biologik,
fiziologik yetukligi borasida tub o ‘zgarishlar amalga oshadi.
Fiziologik rivojlanish va jinsiy balog‘atga yetish jarayonining
yangi bosqichi boshlanadi. Organizmdagi o ‘zgarishlar bevosita
o ‘smir endokrin sistemasining o ‘zgarishi bilan boshlanadi. Bu
davrda gipofiz bezining vazifalari faollashadi. Uning old qismi-
dan ajralib chiqadigan garm on organizm to ‘qimalarining o ‘sishi
va boshqa m uhim ichki sekretsiya bezlari (qalqonsimon bez,
buyrak usti va jinsiy bezlar) ishlashini kuchaytiradi. Ularning
faoliyati o ‘sm ir organizm ida ko ‘plab o ‘zgarishlarni yuzaga
keltiradi, jum ladan bo‘y o ‘sishining keskin tezlashishi (bir yil-
da o ‘g‘il bolalarda 4—5 sm, qizlarda 3—4 sm o ‘sishi kuzatila
di), jinsiy balog‘atga yetish (jinsiy organlaming rivojlanishi va
ikkilamchi jinsiy belgilaming paydo b o ‘lishi amalga oshadi. Bu
jarayonlar qiz bolalarda 13—15 yoshlarda nisbatan jadal kecha-
di.
Jism oniy rivojlanish va jinsiy yetilishning aksele-
ratsiyalashuvi kuzatilayotgan hozirgi vaqtda ayrim qizlar 9—10
yoshda, o ‘g‘il bolalar esa 11 — 12 yoshlarida jinsiy balog‘atga
yetishning boshlanish bosqichida b o iish i mumkin.
B o‘yning o ‘sishi, vaznning ortishi, ko ‘krak qafasining
kengayishi — bularning barchasi jism oniy rivojlanishning
o ‘smirlik yoshiga xos xususiyatlaridir. Shular tufayli o ‘smirning
3 — O ila psixologiyasi
65
tashqi ko‘rinishi bolaning tashqi ko‘rinishiga qaraganda farq qi
ladi: tana proporsiyasi kattalarga xos ko‘rinishga ega b o iad i.
Shuningdek o ‘sm irning yuz tuzilishi ham o ‘zgarib, bosh
suyagining yuz qismi jadal rivojlana boradi. 0 ‘smirlik yoshida
um urtqa pog‘onasining o ‘sishi b o ‘yning o ‘sish tem pidan orqada
qoladi. Chunki 14 yoshgacha um urtqa pog‘onalari o ‘rtasidagi
oraliqlar tog‘aylar bilan to ig a n b o ia d i, bu esa ortiqcha jism o-
niy z o iiq ish , tana holatining n o to ‘g ‘ri turishi tufayli um urtqa
pog‘onasining n o to ‘g ‘ri rivojlanishga m oyilligini bildiradi.
U m urtqa rivojlanishini buzilishining eng ko‘p holati 11—15
yoshlarga to ‘g‘ri keladi va ayni shu yoshlarda ro ‘y berishi
m um kin b o ig a n defektlarni ham bartaraf etish ham oson
kechadi. 20—21 yoshlarga yetib tos suyaklarining o'sishi
yakunlanadi (shu davrda qizlaming jinsiy organlari ham yeti-
ladi).
M uskul vazni va muskul kuchlarining ortishi jinsiy
balog‘atga yetishning oxirlarida nisbatan jadalroq amalga osha
di. Bunda o ‘g‘il bolalarda muskullaming rivojlanishi erkaklarga
xos tipda, qiz bolalam ing yumshoq to ‘qimalari esa ayollamiki-
ga xos tipda amalga oshadi. Bu esa har bir jins vakiliga o ‘ziga
xos erkaklik va ayollik sifatlarini beradi. Bu jarayonlarning ni-
hoyasiga yetishi esa o ‘smirlik davridan keyin amalga oshadi.
Muskul kuchlarining ortishi o ’smir jism oniy imkoniyatlari-
ni kengaytiradi. Buni bolalar juda yaxshi anglaydilar va ular
ning har biri uchun bu juda m uhim ahamiyatga ega. Biroq
o ‘smir muskullari kattalarnikiga qaraganda tez toliquvchan
b o ia d i va davomli kuchlanishlarga dosh berolmaydigan b o i a
di. Shuning uchun sport va jism oniy m ehnat bilan shug‘ulla-
nishda buni inobatga olish lozim.
Turli organ va to ‘qim alam ing o ‘sishi yurak faoliyatiga ham
yuqori talablar qo ‘yadi. 0 ‘z navbatida yurak ham qon tom ir-
lariga qaraganda tezroq o ‘sadi. Bu jarayon yurak-qon tom ir sis-
temasi faoliyatidagi funksional buzilishlarga sabab b o iish i, yu
rak urishining tezlashishi, qon bosimining ortishi, bosh og‘rig‘i,
bosh aylanishi, tez toliquvchanlik kabilar ko‘rinishida nam oyon
b o iish i mumkin.
Shuningdek, o ‘sm irlik davrida ichki sekretsiya bezlari
faoliyati bilan b o g iiq ravishda organizmda keskin o ‘zgarishlar
ro ‘y beradi. Ayniqsa qalqonsim on bez va jinsiy bezlar ajratib
66
chiqaradigan gorm onlar organizmda m odda almashinishining
katalizatori vazifasini bajaradi. Chunki endokrin va nerv sis-
temalari bir-biriga uzviy bogiiqdir. Shunga ko‘ra o ‘smirlik
davri bir tom ondan quw atn in g keskin ortishi va ikkinchi
tom ondan patogen ta ’sirlarga o ‘ta sezgirligi bilan xarakterlana-
di. Shuning uchun aqliy yoki jism oniy ortiqcha toliqish, uzoq
muddatli asabiy zo ‘riqish, affektlar,
kuchli salbiy hissiyotlar
(qo‘rqish, g‘azab, xafagarchilik) endokrin buzilishlarga (m en
strual siklning vaqtincha buzilishiga) va nerv sistemasi vazi-
fasining buzilishiga sabab bo ‘lishi mumkin. Bunday buzilishlar
ta ’sirlanuvchanlikning ortishi, o ‘zini tuta bilmaslik, parishon-
xotirlik, ishda mahsuldorlikning pasayishi, uyquning buzilishi
kabilarda nam oyon bo ‘ladi.
0 ‘smirlik davrida endokrin va nerv sistemalari faoliyatining
bolalik davrida mavjud bo ‘lgan muvozanati buziladi, yangisi
esa endigina o ‘matilayotgan bo ‘ladi. Bunday qayta qurilishlar
albatta o ‘sm irning ichki holati, kayfiyati, ruhiyatiga ta ’sir
ko‘rsatadi va ko‘pincha uning um um iy noturg‘unligiga, ta ’sir-
lanuvchanligiga, seijahlligiga, harakat faolligiga, vaqti-vaqti bi
lan ham m a narsalarga befarq bo‘lib qolishligi va lanjligiga asos
b o iad i. Bunday holatlam ing yuzaga kelishi ko‘pincha qizlarda
menstrual sikl boshlanishidan biroz oldinroq yoki sikl davrida
ko‘proq kuzatiladi.
Jinsiy balog‘atga yetish va jismoniy rivojlanishdagi o ‘sish
o ‘smir ruhiyatida yangi psixologik tuzilishlaming yuzaga ke-
lishida muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, bu o ‘smir uchun
juda sezilarli bo‘lgan o ‘zgarishlar b o ‘lib, ular o ‘smirning katta
bo ‘lganini his qilishining yuzaga kelishining obyektiv manbasi
b o ‘lib xizmat qiladi (uning asosida o ‘smir o ‘zining kattalarga
o ‘xshashligini his qiladi). Ikkinchidan, jinsiy balog‘atga yetish
boshqa jins vakiliga qiziqishni rivojlantiradi, yangi kechinm a,
hissiyot, tuyg‘ulam i yuzaga keltiradi. 0 ‘smiming ichki bandligi
va yangi taassurotlar, kechinmalarga munosabati darajasi ular
ning o ‘smir hayotidagi o ‘m i keng ijtimoiy sharoitlar bilan,
o ‘smir hayotining konkret individual sharoitlari, uning tarbiyasi
va muloqoti xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu o ‘rinda o ‘smir
shaxsi shakllanishiga faqat kattalar uchun m o ‘ljallangan kitob-
lar va kinofilmlar salbiy ta ’sir ko‘rsatishi mum kin. Bulaming
barchasi, shuningdek o ‘rtoqlari bilan sevgi va jins muam m olari
Dostları ilə paylaş: |