Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- karbon qaz ı n ı n konsentrasiyas ı Quru land
|
16.6. İ qlimin qlobal d ə iy ş m ə sinin t ə bii v ə sosial-iqtisadi n ə tic ə l ə ri İ qlimin d ə yi ş m ə si h ə m t ə bii, h ə m d ə sosial-iqtisadi prosesl ə r ə böyük t ə sir göst ə rir. İ qlimin d ə iy ş m ə si üzr ə dövl ə tl ə raras ı komit ə XXI ə srd ə temperaturun qlobal yüks ə lm ə si n ə tic ə sind ə ə halinin h ə yat t ə rzinin, iqtisadiyyat ı n v ə energetikan ı n d ə yi ş dirilm ə si üzr ə alt ı alternativ ssenarini t ə hlil etmi ş dir. Bu t ə dqiqatlar zaman ı t ə bii v ə sosial-iqtisadi sistemin h ə ssasl ı ğ ı , uy ğ unla ş mas ı v ə z ə ifl ə m ə si (da ğ ı lmas ı ) ə laq ə l ə ndirilm ə m ə s ə l ə l ə rin ə ə sas diqq ə t ay ı rm ı ş d ı r. H ə ssasl ı q – sistemin iqlim şə raitinin d ə yi ş m ə sin ə reaksiya etm ə k (cavab verm ə k) qabiliyy ə tidir. Uy ğ unla ş ma – ba ş lanacaq iqlim d ə iy ş m ə sin ə i ş rejimini d ə yi ş m ə kd ə sistem ə verilmi ş imkanlardan, sistemd ə ged ə n prosesl ə rin sür ə ti, istiqam ə ti v ə bu zaman ba ş ver ə c ə k strukturla ş ma imkanlar ı ndan as ı l ı d ı r. Z ə ifl ə m ə , da ğ ı lma sistem ə d ə y ə n ziyan ı n d ə r ə c ə sini mü ə yy ə nl əş dirir. 232 Şə kil 16.6. Parnik qazlar ı n ı n qlobal konsentrasiyas ı İ qlim göst ə ricil ə rinin – ortaillik temperaturun v ə rütub ə tliliyin qlobal d ə yi ş m ə si n ə tic ə sind ə qurunun land ş aft ı nda müvafiq d ə yi ş iklikl ə r ba ş ver ə c ə k, denudasiya v ə a ş ı nma prosesl ə ri artacaq v ə ya azalacaq, Dünya okean ı n ı n land ş aft ı şə klini d ə yi şə c ə k, ş elfl ə r geni ş l ə n ə c ə k, yaxud daralacaq, k ə nd t ə s ə rrüfat ı nda çox mühüm d ə yi ş iklikl ə r olacaqd ı r. Şə kil 16.7. 1951-1980-ci ill ə rin orta temperaturu il ə müqayis ə d ə temperaturun d ə yi ş m ə si, 0 C 233 Şə kil 16.8. 1760-2000-ci ill ə rd ə atmosferd ə karbon qaz ı n ı n konsentrasiyas ı Quru land ş aftlar ı n d ə yi ş m ə si . Orta enlikl ə rd ə temperaturun yax ı n 100 illikd ə 1-3,5 0 qalxmas ı ekvivalent sur ə td ə qütbl ə r ə t ə r ə f enin ə 150-550 km, hündürlüy ə gör ə is ə 150-550 m izotermin qar ı ş mas ı na s ə b ə b olacaqd ı r. Buna uy ğ un sur ə td ə is ə bitki örtüyünün d ə yi ş m ə si ba ş ver ə c ə kdir. Şə kil 16.9. 1866-2000-ci ill ə rd ə yer s ə thind ə orta temperatur Flora v ə fauna inki ş af edib uy ğ unla ş d ı ğ ı iqlimd ə n yeni bir iqlim rejimin ə q ə d ə m qoyacaqd ı r. İ qlimin d ə yi ş m ə sür ə tind ə n as ı l ı olaraq b ə zi növl ə r yeni şə rait ə uy ğ unla ş araq qalacaq, b ə zi növl ə r is ə s ı radan ç ı xa bil ə r. Bunun n ə tic ə sind ə növl ə rin yeni kombinasiyalar ı formala ş ma ğ a ba ş layacaq v ə yeni ekosisteml ə r yaranacaqd ı r. Mülayim qur ş a ğ ı n me şə l ə rind ə karbon qaz ı n ı n çoxalmas ı il ə ə laq ə dar b ə zi a ğ ac cinsl ə ri d ə s ı radan ç ı xacaqd ı r. Ekosistemin sah ə c ə yeni iqlim şə raitin ə uy ğ unla ş mas ı prosesi insan f ə aliyy ə tinin maneçiliyi t ə r ə find ə n daha da mür ə kk ə bl əşə c ə kdir. Ə n çox d ə yi ş iklik arktik v ə subarktik qur ş aqlarda ba ş ver ə c ə kdir: kriosferin komponentl ə ri – d ə niz buzlaqlar ı , da ğ v ə düz ə n buzlaqlar ı , daimi v ə mövsümi donu ş luqlar ı n sah ə si v ə d ə rinliyi, mövsümi qar örtüyünün sah ə si v ə müdd ə ti d ə yi şə c ə kdir. 234 Land ş aftlar d ə yi ş k ə nliy ə (transformasiyaya) u ğ rayaraq qütb ə do ğ ru h ə r ə k ə t ed ə c ə kdir. Land ş aftlar ı n b ə zi elementl ə ri (tundra v ə me şə -tundra) iqlimin istil əş m ə si zaman ı bird ə f ə lik it ə bil ə rl ə r. S ə hralar temperaturun yüks ə lm ə sil ə ə laq ə dar daha da aridl əş m ə y ə do ğ ru ged ə c ə kdir. D ə niz sahili sisteml ə r müxt ə lif oldu ğ u üçün temperaturun yüks ə lm ə sin ə v ə okean ı n s ə viyy ə sinin qalxmas ı na müxt ə lif cür reaksiya göst ə r ə c ə kdir. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, sahilyan ı zonada b əşə riyy ə tin yar ı dan çoxu ya ş ay ı r. Odur ki, iqlimin d ə yi ş ilm ə si il ə ba ş ver ə n t ə zadlar, n ə tic ə l ə r bu zonada insanlar üçün faci ə li probleml ə rl ə qar ş ı la ş a bil ə r. D ə niz v ə okeanlar ı n s ə viyy ə sinin sonrak ı qalxmas ı hündür olmayan ə razid ə suyun basmas ı na, orada olan qur ğ ular ı n, ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə rinin da ğ ı lmas ı v ə bir s ı ra ba ş qa t ə zadl ı n ə tic ə l ə r ba ş ver ə c ə kdir. Bu zaman ə n çox a ş a ğ ı s ə viyy ə d ə yerl əşə n adalar ı v ə alçaq sahill ə rd ə yerl əşə n iri şə h ə rl ə ri su basacaq, burada ya ş ayan ə halinin miqrasiyas ı na v ə onunla ə laq ə dar ciddi iqtisadi v ə siyasi n ə tic ə l ə r ə g ə tirib ç ı xaracaqd ı r. Haz ı rda 46 mln. adam d ə niz f ı rt ı nalar ı n ı n basmas ı qorxusu alt ı ndad ı r. Okean ı n s ə viyy ə si 1 m qalxarsa, bu miqdar 118 mln-a çata bil ə r. 16.6.1. Buzlar ı n (buzlaqlar ı n) ə rim ə si Buzlar ı n ə rim ə si qlobal istil əş m ə nin n ə tic ə l ə rinin ə n çox n ə z ə r ə çarpan t ə zahürüdür. B ə z ə n bu, qeyri adi hadis ə l ə rl ə üzl əş ir. Bel ə ki, 1991-ci ilin sonunda c ə nub-q ə rbi Alpa s ə yah ə t ed ə n turistl ə r Avstriya- İ taliya s ə rh ə di rayonunda buzun alt ı nda z ə d ə l ə nm ə y ə m ə ruz qalm ı ş ki ş i c ə s ə di a ş kar etmi ş l ə r. Ehtimal ki, bu insan ı 5000 il ə vv ə l bu ə razid ə qar tufan ı yaxalam ı ş , onun b ə d ə ni tez bir vaxtda qar v ə buzla örtülmü ş , ona gör ə d ə bizim dövrümüz ə q ə d ə r qalm ı ş d ı r. 1999-cu ild ə Kanadan ı n q ə rb hiss ə sind ə ə riy ə n Yukone buzla ğ ı nda bir insan c ə s ə din ə rast g ə linmi ş dir (Laster P. Braun. Ekoekonomika, M., 2003, s ə h. 61). Ş imal Buzlu Okean ı nda haz ı rda buzlar sür ə tl ə ə riyir. H ə l ə 1960-c ı ild ə buzun qal ı nl ı ğ ı 2 metr ə çat ı rd ı , indi is ə 1 metr ə yax ı nd ı r. Son dörd onillikl ə rd ə buz lövh ə sinin qal ı nl ı ğ ı 42% q ı salm ı ş , onun sah ə si 6% azalm ı ş d ı r. Bunun n ə tic ə sind ə Ş imal Buzlu Okean ı nda buzun kütl ə si bütövlükd ə t ə xmin ə n yar ı ya q ə d ə r azalm ı ş d ı r. Buzlar ı n bel ə ə rim ə si g ə l ə c ə kd ə d ə gözl ə nilir. Norveç aliml ə rinin apard ı ğ ı t ə dqiqatlara ə sas ə n güman etm ə k olar ki, 50 ild ə n sonra Ş imal Buzlu Okean ı n ı n s ə thi yay dövründ ə buzdan azad olacaqd ı r. 2000-ci ild ə dörd Amerika alimi «Sayenz» jurnal ı nda n əş r etdikl ə ri m ə qal ə d ə göst ə rir ki, Qrenlandiyada geni ş buz lövh ə si (sip ə ri) ə rim ə y ə ba ş lay ı r. Qrenlandiyada qütb dair ə sinin arxas ı nda yerl əşə n böyük ə razi ş imal yüks ə klikl ə rd ə buz artmaqda davam edir, lakin ondan a ş a ğ ı da yerl əşə n buzla ğ ı n daha böyük hiss ə si, xüsusil ə c ə nub v ə şə rq sahlill ə rind ə itir. Antarktida yar ı madas ı (v ə ya Qreyama torpa ğ ı – Antarktidan ı n ə razisind ə olub, ş imala, c ə nubi Amerikaya do ğ ru 1200 km uzan ı r) da buzlar ı n ı itirir. Ş imal Buzlu Okean ı n ı ört ə n ş imal qütbünd ə n f ə rqli olaraq c ə nub qütbü materikd ə yerl əşə r ə k sah ə si AB Ş - ı n sah ə sin ə yax ı nd ı r. Antarktikan ı n buz lövh ə sinin qal ı nl ı ğ ı 2,3 km olub nisb ə t ə n sabitdir (möhk ə mdir). Lakin ş elf buzlaqlar ı , s ə rb ə st olaraq yan ı ndak ı d ə niz ə dü şə r ə k, haz ı rda sür ə tl ə yoxa ç ı x ı r. 1999-cu ild ə Britaniya v ə Amerika aliml ə rind ə n bir qrupu Antraktida yar ı madas ı n ı n h ə r t ə r ə find ə n ş elf buzlaqlar ı n ı n geri ç ə kilm ə si haqq ı nda m ə lumat vermi ş l ə r. 1950-ci ild ə n 1997-ci il ə kimi buzlaqlar ı n sah ə si 7000 kv.km azalm ı ş d ı r. Ş elfd ə n ayr ı l ı b qopan Amerikan ı n Delaver Ş tat ı ölçüsünd ə olan Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|