Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metan (CH 4 ), bataql ı q qaz ı
|
Şə kil 16.3. 1900-2000-ci ill ə rd ə bütün dünyada qaz ı nt ı yanaca ğ ı n ı n yand ı r ı lmas ı zaman ı karbonun tullant ı lar ı Bununla yana ş ı , son ill ə rd ə h ə r il planetimizd ə 9 mln hektardan art ı q me şə örtüyü m ə hv edilir. Qeyd ed ə k ki, me şə eyni sah ə d ə n tarlaya nisb ə t ə n 20 d ə f ə art ı q karbon qaz ı udub saxlay ı r. Haz ı rda atmosferd ə 2,6·10 3 milyard ton CO 2 vard ı r v ə h ə r il atmosfer ə 20 mld. ton CO 2 (6 mlrd ton karbon) at ı l ı r. Dig ə r m ə lumata ə sas ə n, 1988-ci ild ə karbont ə rkibli qaz ı nt ı yanaca ğ ı n ı n yand ı r ı lmas ı ndan atmosfer ə 5,5 mlrd. ton, me şə l ə rin yox edilm ə si v ə yand ı r ı lmas ı n ə tic ə sind ə is ə 2,5 mlrd. ton karbon at ı lm ı ş d ı r ( şə kil 16.4). Quruda 2 mlrd. ton CO 2 -nin karbonu fotosintez prosesind ə ya ş ı l bitkil ə r t ə r ə find ə n m ə nims ə nilir, 2 mlrd. ton okeanda m ə nims ə nilir, yerd ə qalan 2 mlrd. ton m ə nims ə nilmir v ə atmosferd ə CO 2 -nin konsentrasiyas ı art ı r. Ə g ə r intensiv insan f ə aliyy ə tinin ba ş lan ğ ı c ı na q ə d ə r hava b ə rpa olunan resurs idis ə , haz ı rda o bel ə deyil. Son bir neç ə min ild ə buzla ş ma dövründ ə atmosferd ə CO 2 -nin t ə bii miqdar ı havan ı n 1 mln. hiss ə ciyind ə 180-200 hiss ə cik, isti iqlim epoxalar ı nda is ə 280-300 hiss ə cik t əş kil etmi ş dir ( şə kil 16.5). Son 200 ild ə CO 2 -nin miqdar ı havan ı n 1 mln. hiss ə ciyind ə 275-300 hiss ə cik, 1958-ci ild ə n 2001-ci il daxil olmaqla CO 2 -nin konsentrasiyas ı 315-d ə n 368- ə q ə d ə r qalxm ı ş d ı r. 229 Şə kil 16.4. 1950-1985-ci ill ə rd ə karbon qaz ı n ı n tullant ı lar ı 230 Şə kil 16.5. Son 160 min ild ə parnik qazlar ı v ə qlobal temperaturun konsentrasiyas ı n ı n d ə yi ş m ə si Yerin geoloji tarixind ə atmosferd ə karbon qaz ı n ı n miqdar ı n ı n d ə yi ş m ə si bel ə yüks ə k h ə cm ə çatmam ı ş d ı r. AB Ş -nin Milli Elml ə r Akademiyas ı n ı n hesablamalar ı na gör ə 2100-cü il ə atmosferd ə CO 2 -nin konsentrasiyas ı ikiqat artacaqd ı r; dig ə r modell ə r ə ə sas ə n h ə min il ə CO 2 -nin miqdar ı 3 d ə f ə artacaqd ı r. Ehtimal ki, CO 2 -nin iki- qat artmas ı XXI ə srin ortalar ı nda ba ş ver ə c ə kdir. Metan (CH 4 ), bataql ı q qaz ı parnik effektind ə böyük rol oynay ı b, bu bax ı mdan onun pay ı 19% t əş kil edir. Son on ill ə rd ə atmosferd ə onun artmas ı mü ş ahid ə edilir. Metan atmosfer ə qaz, neft v ə da ş kömürün ç ı xar ı lmas ı v ə bioqaz ı n istehsal ı zaman ı su il ə bas ı lm ı ş ç ə ltik tarlalar ı nda üzvi madd ə l ə rin çürüm ə sind ə n, bataql ı qlar ı n qurudulmas ı v ə meliorasiyas ı zaman ı v ə maldarl ı ğ ı n artmas ı il ə ə laq ə dard ı r. Haz ı rda yer üz ə rind ə bir milyard ə d ə dd ə n çox iribuynuzlu mal-qara mövcuddur. Mal- qara daha çox saxlan ı lan yeni Zenlandiyada atmosfer ə daha çox metan qaz ı at ı l ı r. Metan ı n atmosferd ə artma sür ə ti 1,2-1,5% t əş kil edir. Metan ı n SO 2 -d ə n olduqca az olmas ı na baxmayaraq, infraq ı rm ı z ı ş üalar ı n udulmas ı nda yüks ə k effektli udu- cu say ı l ı r. Lakin onun konsentrasiyas ı n ı n illik art ı m ı SO 2 -y ə nisb ə t ə n 2 d ə f ə çoxdur. Ə halinin say ı n ı n artmas ı il ə 231 atmosferd ə metan ı n çoxalmas ı mü ş ahid ə olunur. Bel ə ki, ə hali artd ı qca ç ə ltik tarlalar ı n ı n sah ə si geni ş l ə nir, iri- buynuzlu mal-qaran ı n say ı çoxal ı r. Haz ı rda metan ı n miqdar ı s ə naye eras ı na nisb ə t ə n 60% çoxdur. XXI ə srin ortalar ı na atmosferd ə metan ı n ikiqat artmas ı gözl ə nilir. K ə nd t ə s ə rrüfat ı nda azot gübr ə l ə rind ə n istifad ə nin v ə İ ES-l ə rd ə üzvi yanacaqlardan kütl ə vi istifad ə edilm ə si n ə tic ə sind ə azot oksidl ə rinin miqdar ı artmaqda davam edir. Onlar ümumi istilik effektinin 6%-ni t əş kil edir. H ə r il NO 2 -nin konsentrasiyas ı 0,3% art ı r. Freonlar t ə rkibind ə xlor, flüor v ə brom olan madd ə l ə rdir. Bunlar yüks ə k effektli potensiala malik olub atmosferd ə uzun müdd ə t qal ı r. XXI ə srin ortalar ı nda metan, azot oksidl ə ri v ə freonlar ı n birlikd ə t ə siri atmosferd ə ki CO 2 -nin konsentrasiyas ı n ı n ikiqat artmas ı effektin ə b ə rab ə r ola bil ə r. YUNEP-in Beyn ə lxalq konfrans ı n ı n m ə lumat ı na ə sas ə n son yüz ild ə planetin temperaturu CO 2 -nin artmas ı il ə ə laq ə dar 0,6 0 C yüks ə lmi ş dir ( şə kil 16.7), 2100-cü il ə temperaturun 1,5-5,8 0 C artmas ı gözl ə nilir. Qütb en dair ə l ə rind ə temperaturun yüks ə lm ə si 10 0 C-y ə çata bil ə r. Atmosferd ə CO 2 -nin artmas ı onun 1959-cu ild ə n ba ş layaraq münt ə z ə m olaraq ölçülm ə si tarixind ə n ba ş lay ı r. H ə min ild ə n etibar ə n, mü ş ahid ə olunan 14 isti yaylar 1980-ci ild ə n sonrak ı dövr ə dü ş ür. Son üç on illikl ə rd ə yer s ə thinin orta illik temperaturu 1969-1971-ci ill ə rd ə n 1998-2000-ci il ə q ə d ə r 13,99 0 C-d ə n 14,43 0 C- y ə , y ə ni 0,44 0 C qalxm ı ş d ı r. 16.8 sayl ı şə kild ə n görünür ki, 1980-ci ild ə n sonra Yerin temperaturu sür ə tl ə yüks ə lmi ş dir. H ə m d ə tempe- raturun artmas ı meyli XXI ə srd ə daha çox n ə z ə r ə çarp ı r. Ə g ə r CO 2 -nin konsentrasiyas ı bu ə srin sonuna q ə d ə r ikiqat artarsa, temperatur yuxar ı da göst ə rildiyi kimi, 1,5-5,8 0 -y ə q ə d ə r artacaqd ı r. Temperaturun yüks ə lm ə si ek- stremal iqlim hadis ə l ə rin ə , ş idd ə tli isti havalar ı n olmas ı na, bununla ə laq ə dar buzlaqlar ı n ə rim ə sin ə , okean v ə d ə nizl ə rin s ə viyy ə sinin qalxmas ı na v ə da ğ ı c ı d ı tufanlar ı n, qas ı r ğ alar ı n ba ş verm ə sin ə s ə b ə b olacaqd ı r. Ehtimal olunan temperatur art ı m ı Yer s ə thind ə qeyri b ə rab ə r paylanacaqd ı r. Quruda yüks ə k en dair ə l ə rind ə d ə niz s ə thin ə v ə ekvator vilay ə tin ə nisb ə t ə n temperaturun art ı m ı daha çox mü ş ahid ə olunacaqd ı r. Temperaturun s ı çray ı ş la d ə yi ş m ə si ş imal en dair ə l ə rind ə gözl ə nilir. Buna 1995-ci ilin iyun v ə iyul aylar ı nda Çikaqoda olan istilik misal ola bil ə r, burada iyulda 5 gün dalbadal havan ı n temperaturu 38-40 0 C-y ə çatm ı ş d ı r. Çikaqo müasir s ə naye şə h ə ri olub, havan ı n kondisionerl əş m ə sistemi il ə yax ş ı inki ş af etm ə sin ə baxmayaraq, ba ş ver ə n yüks ə k istilik 500 insan ı n h ə yat ı na son qoydu. H ə min regionda ş idd ə tli istilik yayda qar ğ ı dal ı n ı n m ə hsuldarl ı ğ ı n ı 15% a ş a ğ ı sald ı , bu is ə t ə s ə rrüfata 3 mlrd. dollar ziyan dem ə kdir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|