Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| zonal iqlim tipi
xasd ı r v ə onun mövsümi xüsusiyy ə tl ə ri torpaq v ə bitki örtüyünün zonal tipl ə rini formala ş d ı r ı r. Bitki örtüyünün m ə hsuldarl ı ğ ı iqlim v ə torpaq şə raitind ə n as ı l ı d ı r. Akademik A.A.Qriqoryev v ə M. İ .Bud ı ko (1959, 1962), M. İ .Bud ı ko (1977) t ə dqiqatlar ı na ə sas ə n co ğ rafi zonalar ı n rütub ə tl ə nm ə şə raiti ya ğ ı nt ı lar ı n c ə min ə (ay, mövsüm, il ə rzind ə ) gör ə deyil, quraql ı ğ ı n radiasiya indeksi göst ə ricisi il ə daha tam xarakteriz ə olunur. Bu göst ə rici Yer s ə thinin illik radiasiya balans ı n ı n (R) h ə min sah ə d ə ki illik ya ğ ı nt ı lar ı n (r) miqdar ı n ı n buxarlanmas ı üçün s ə rf olunan istilik c ə min ə (L r ) nisb ə tidir (c ə dv ə l 16.1). Ad ı ç ə kil ə n mü ə llifl ə r zonan ı n termik şə raitini Yer s ə thi s ə viyy ə sind ə (standart mü ş ahid ə l ə r s ə thd ə n 2 m hündürlükd ə apar ı l ı r) temperatur c ə mi il ə ifad ə edirl ə r, bu radiasiya balans ı n ı n miqdar ı il ə s ı x ba ğ l ı d ı r (c ə dv ə l 16.2).// C ə dv ə l 16.1 Rütub ə tl ə nm ə şə raitinin xarakteristikas ı Quraql ı q indeksi Co ğ rafi zona 1 2 3 İ zafi rütub ə tli 0,45-d ə n az Arktik s ə hra, tundra, me şə - tundra, alp (yüks ə k da ğ l ı q) 222 1 2 3 ç ə m ə nl ə ri Rütub ə tli 0,45 … 1,00 Me şə Çat ı ş mayan rütub ə tli 1,00 … 3,00 Me şə -bozq ı r, bozq ı r, yar ı ms ə hra (kserofit subtropik bitkiliyi) Quru 3,0-d ə n art ı q S ə hra C ə dv ə l 16.2 İ sti dövrün termik şə raiti (Qriqoryev, Bud ı ko) Termik şə raitin xarakteristikas ı Yer s ə thind ə temperatur 10 0 C-d ə n yüks ə k oldu ğ u dövrd ə ki temperatur c ə mi Co ğ rafi zona 1 2 3 Çox soyuq Bütün il ə rzind ə havan ı n tem- peraturu 10 0 C-ni keçmir Arktik s ə hra, daim qar v ə buzlaq (qlyasial) olan yüks ə k da ğ l ı q zona Soyuq 0,0 … 1000 0 C Tundra v ə me şə -tundra Mülayim isti 1000 …. 2200 0 C İ yn ə yarpaql ı me şə , alp ç ə m ə ni, da ğ bozq ı rlar ı v ə Sibirin bozq ı rlar ı İ sti 2200 … 4400 0 C Qar ı ş ı q v ə yarpaql ı me şə l ə r, me şə -bozq ı r, bozq ı r Çox isti 4400 0 C-d ə n çox Subtropik bitki örtüyü, yar ı ms ə hra v ə s ə hra İ qlim tipinin xarakteristikas ı na mütl ə q q ı ş dövrü şə raitinin (havan ı n temperaturu, ya ğ ı nt ı lar ı n xarakteri, qar örtüyünün qal ı nl ı ğ ı ) qiym ə tl ə ndirilm ə si d ə daxil edilir, bu torpaq ə m ə l ə g ə lm ə prosesind ə , bitki örtüyü tipinin formala ş mas ı nda v ə onun inki ş af dinamikas ı nda mühüm ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Q ı ş dövrü şə raitinin xarakteristikas ı 16.3 sayl ı c ə dv ə ld ə verilir. C ə dv ə l 16.3 Q ı ş dövrü şə raiti (Qriqoryev v ə Bud ı ko) Q ı ş ı n xarakteristikas ı Q ı ş dövrünün meteoroloji şə raiti 1 2 S ə rt azqarl ı q ı ş Yanvar ı n temperaturu -32 0 C-d ə n a ş a ğ ı , qar örtüyünün ə n yüks ə k orta dekadal ı q qal ı nl ı ğ ı 50 sm- d ə n az S ə rt qarl ı q ı ş Yanvar ı n temperaturu -32 0 C, qar örtüyünün orta dekadal ı q ə n yüks ə k qal ı nl ı ğ ı 50 sm-d ə n çox Mülayim-s ə rt azqarl ı q ı ş Yanvar ı n temperaturu -13… -32 0 C, qar örtüyünün orta dekadal ı q ə n yüks ə k qal ı nl ı ğ ı 50 sm-d ə n az Mülayim s ə rt qarl ı q ı ş Yanvar ı n temperaturu -13 … -32 0 C, qar örtüyünün ə n yüks ə k qal ı nl ı ğ ı 50 sm-d ə n çox Mülayim q ı ş Yanvar ı n temperaturu 0 … 13 0 C, qar örtüyü azd ı r Mülayim (isti) q ı ş Yanvar ı n temperaturu 0 0 C, davams ı z qar örtüyü İ sti v ə soyuq dövrl ə rin müxt ə lif şə raitl ə rinin t ə hlili müxt ə lif co ğ rafi zonalara uy ğ un 12 ə sas iqlim vilay ə tinin ayr ı lmas ı na imkan vermi ş dir. 223 16.2. İ qlimin insan ı n t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tind ə ə h ə miyy ə ti H ə yat v ə insan ı n bütün t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə ti mü ə yy ə n konkret iqlim şə raitind ə keçir. İ qlim resurslar ı ə sas t ə bii faktorlardan say ı l ı r. İ nsan ı n konkret ə razid ə iqtisadiyyat ı n müxt ə lif sah ə l ə rind ə istifad ə etdiyi gün əş radiasiyas ı , temperatur, ya ğ murlar, buxarlanma v ə dig ə r iqlim elementl ə rinin miqdarca qiym ə t m ə cmusu iqlim resurslar ı adlan ı r. Fasil ə siz b ə rpa olunan iqlim resurslar ı na i ş ı q, gün əş radiasiyas ı , istilik; dövrü olaraq b ə rpa olunan iqlim resurslar ı na is ə rütub ə tlilik, kül ə k, buludluluq v ə b. aiddir. K ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı prosesind ə bilavasit ə istifad ə olunan iqlim elementl ə ri ( fotosintetik aktiv radiasiya – FAR , istilik, rütub ə t v ə b.) aqroiq- lim resurslar ı say ı l ı r. İ qlim, k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin co ğ rafi yay ı lmas ı v ə müv ə ff ə qiyy ə tl ə bec ə rilm ə sini, k ə nd t ə s ə rrüfat ı heyvanlar ı n ı n saxlanmas ı n ı , onlar ı n otar ı lma şə raitini mü ə yy ə nl əş dirir. Görk ə mli rus alimi K.A.Timiryazev qeyd etmi ş dir ki, iqlim m ə lumatlar ı , yaln ı z bitkinin iqlim faktorlar ı na olan t ə l ə bat ı n ı a ş kar etdikd ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı üçün ə h ə miyy ə tli (faydal ı ) ola bil ə r. Bu t ə l ə bat ı n k ə miyy ə tini a ş kar etm ə k üçün bitkinin inki ş af ı , böyüm ə si v ə m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n formala ş mas ı n ı n miqdarca ifad ə si, iqlim faktorlar ı il ə ə laq ə si mü ə yy ə nl əş dirilm ə lidir. Bir t ə r ə fd ə n iqlim faktorlar ı aras ı nda, dig ə r t ə r ə fd ə n is ə böyüm ə , inki ş af, q ı ş adavaml ı l ı q v ə m ə hsuldarl ı ğ ı n formala ş mas ı aras ı nda k ə miyy ə tc ə ifad ə olunan ə laq ə l ə r aqroiqlim göst ə ricil ə ri adlan ı r. Bu göst ə ricil ə rd ə n istifad ə ed ə r ə k, müxt ə lif ə razil ə rin müxt ə lif k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri bec ə rm ə k v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı heyvanlar ı saxlamaq üçün iqlimin ə lveri ş lilik d ə r ə c ə sini mü ə yy ə n etm ə k olar. İ qlimin k ə nd t ə s ə rrüfat ı bax ı m ı ndan qiym ə tl ə ndirilm ə sind ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı üçün ilin isti v ə soyuq dövrl ə rind ə t ə krar olunan t ə hlük ə li meteoroloji hadis ə l ə rin m ə lumatlar ı ndan mütl ə q istifad ə edilm ə lidir. Bel ə hadis ə l ə r ə ayazlar, quraql ı q, quru kül ə kl ə r, güclü kül ə kl ə r, tozlu tufanlar, torpa ğ ı n eroziyas ı , dolu, pay Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|