Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
qiyməti yüksək olsa firma innovasiyanı qəbul edir, gəlirin qiyməti az olsa isə onu rədd edir. Son halda firma gələcək gəliri dəqiq qiymətləndirmək üçün yeni məhsul haqqında əlavə informasiyanı toplayır. Bu məsələni həll etmək üçün T.Oliva (T.Oliva) ―quraşdırma‖ katastrofa modelini istifadə etməyi (şəkil 11.3.) təklif edir (28). Katastrofanın səthini XY müstəvisinə proyeksiya edək (şəkil 11.4.) Şəkil 11.3. İnnovasiyaların qəbulu modeli. Ştrixlənməmiş sahədən kənardakı hər bir nöqtəyə təkcə bir qərar uyğun gəlir. Ştrixlənmiş sahədəki hər bir nöqtəyə qeyri – müstəqil dəyişəninin iki qiyməti uyğun gəlir – məhz hansının uyğun gəlməsi onun əvvəlki vəziyyətindən asılıdır. Şaquli düz xətt katastrofaların səthini üç nöqtədə kəsib keçir, amma Z – nin aralıq qiyməti yolverilməz hesab olunur. (bax: bölmə 3). Şəkil 11.4. Katastrofaların səthinin proyeksiyası. Əgər firmanın rəhbərliyi T nöqtəsindən (bax: şəkil 11.3.) yeniliyi qəbul etməyə hazırdırsa, onda firma X oxu boyu hərəkət edərək (gəlirin qiymətini tutaq ki, 1 milyon rublya kimi aşağı salaraq) yeniliyi qəbul etməyə yenə də hazırdır. Əgər firma yeni məhsulu A nöqtəsindən qəbul etməkdən imtina edibsə, onda B nöqtəsinə keçəndə və gəlirin qiymətini 1 milyon rublya qədər qaldıranda da, S nöqtəsində də firma öz qərarını dəyişmir – istiqamətlənmənin ətaləti, klişe (şablon) öz təsirini göstərir. B nöqtəsindən M nöqtəsinə keçək – gəlirin qiyməti 1,2 mln rublya qədər qalxacaqdır. Daha sonra kiçik dəyişiklik nəticəsində qiymətin 1,21 mln rublya çatması qərarın kəskin dəyişməsinə səbəb olur – innovasiya qəbul olunur. Qeyd edək ki, informasiya səviyyəsi yüksək olduqda (Y böyükdür) və X sıçrayışlarının parametri dəyişmir, sistem rəvan şəkildə fəaliyyət göstərir. Bu modeldə histerezis halqasını (A,M,T,R,A) nəzərdən keçirək. Bu halda histerezis hadisəsi (və ya gecikmə) menecerlərin əhatəli qavrayışı ilə izah olunur (28). Histerezisin optik qavrayışına xrestomatik bir misal şəkil 11.5-də verilmişdir. Yuxarı cərgədə soldan dördüncü təsvir eyni ehtimalla həm qız firquru, həm də kişi siması kimi qavranılır. Şəkil 11.5. Qavrayışın bistabilliyi. ―Dimdiyin‖ daxilindəki, ştirxlənmiş xətlə işarələnmiş təsvirlərin tanınması uyğun cərgəyə baxmağın istiqamətindən – soldan sağa və ya sağdan sola – asılıdır. Şəkil ilə eksperimentlər keçirdikdən sonra oxucu bistabil qavrayışın xüsusiyyətləri ilə tanış ola bilər, bistabil qavrayış elə bir hadisədir ki, onu ―quraşdırma‖ katastrofası modeli ilə təsvir etmək olar (16). Müasir qeyri – xətti elmin əsas anlayışlarından biri bifuksiyadır. Riyaziyyatda bifurkasiya dedikdə idarəedici parametlərin dəyişməsi zamanı sistemi təsvir edən müəyyən model tipinin qərarlarının sayının və ya sabitliyinin dəyişməsini başa düşülür (16, səh. 170). Bifurkasiya nöqtəsində sistem sanki onun sonrakı həyatını müəyyən edən seçimi edir. Bifurkasiya anlayışı idarəedici parametlərin tədricən gedən kəmiyyət dəyişmələrinin sistemin vəziyyətinin keyfiyyət dəyişməsinə keçməsi prosesini təsvir edir. Bu qədər həcmli termin ictimai elmlərdə populyarlıq qazana bilməzdi. Məsələn, Lotman hesab edir ki, sosial proseslərin iki tipini nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur. Sosial proseslərin birinci tipində hadisələr şəxsiyyətdən xaric xarakter daşıyırlar, belə ki, prosesin iştirakçıları praktiki olaraq seçim hüququndan məhrumdurlar. Onu da demək olar ki, insanlar nəhəng sosial proseslərin (ictimai formasiyaların inkişafı, sinfi, milli hərəkatlar) Broun hərəkətində hissəciklərinin rolunu oynayırlar. İkinci tip sosial proseslər insanların şüurundan keçirən və bu şüurun yarıdımı ilə həyata keçirilən hadisələrlə bağlıdır. ―İnsan davranış seçimi imkanı qarşısında qalır və öz hərəkətlərini daim işin obrazı ilə nəticələr haqqında təsəvürlərlə müqayisə edir‖ (11, səh. 3.). Beləliklə, sosial prosesin çoxlu alternativ şəklində təqdim olunduğu yerdə onların arasındakı seçim insanın intellekti və iradəsi ilə həyata keçirilir, səbəbiyyət üçün yeni və daha mürəkkəb forma və modellərini axtarmaq zəruridir. Y.Lotman sinergetika ideyalarına istinad edərək sosial prosesi çoxfaktorlu axır kimi nəzərdən keçirməyi təklif edir. ―Burfurkasiya nöqtəsinə çatanda hərəkət bir növ dayanaraq yol seçmək üçün düşüncələrə dalır‖. Bu nöqtədən bir neçə müxtəlif ehtimallı sabit inkişaf trayektoriyaları çıxa bilər. Sosial prosesin bu anında insanlar seçim etmək imkanına malik olurlar. ―Tarixin normal axını zamanı bu faktorlar nə qədər gücsüz olsalar da, sistem seçim qarşısında qalıb düşünən anda onlar həlledici rol oynayırlar. Amma, prosesin ümumi gedişinə qarışdıqdan sonra, onlar onun dəyişikliklərinə geriyə dönməz bir xarakter verir‖ (11, səh. 3,4). Y.Lotman indiki zamanda elmi dilə daxil olan təsvirlərə istinad edərək sosial proseslər haqqında aşağıdakı obrazlı təsəvvürü təklif edir: ―Klio relslər üzərində bir məntəqədən başqasına sürüşüb gedən vaqonun sərnişini kimi yox, bir yol ayrıcından digərinə gedən və öz yolunu seçən səyyah kimi qarşıda durur... Arxaik simvollar – bəşəriyyətin minlərlə illik təcrübəsinin kondensatorlarıdır: qapalı fiqurlar – çevrə, üçbucaq, kvadrat – insandan üstün yüksək qüvvələrin simvoludur; xaç, dörd yol ayrıcı artıq sanskrit dilində seçim, tale, insanın mənşəyi: şüur və vicdan deməkdir. Yolayrıcı gedən üçün seçim təqdim edir‖ (11, səh. 4). Bu yanaşma təsadüfən bizim dövrümüzdə yaranmayıb. Lotmanın rəyinə görə, bu təkcə təbiətşünaslığın müasir vəziyyəti ilə bağlı deyil, həm də yaşadığımız epoxanın spesifikası ilə də bağlıdır: artıq yekun vaxtdır, ―sonların‖ zamanıdır – XX əsr, minillik sona yetir. Tarixi yekunların vurulması belə bir sualla mütləq bağlı olur: hara gedirsən? Tarix – gələcəkdən keçmişə baxışdır, baş vermişlərə ―norma‖, ―qanun‖, ―kod‖ haqqında hansı isə nöqteyi – nəzərdən baxışdır – baş vermiş hadisəni tarixi fakt ranqına qaldırmaq və hadisəni olduğu mənada qavramağa məcbur etmək üçün (11, səh. 4). Politoloq və tarixçilərin ―bifurkasiya‖ terminini həddindən artıq tez-tez və sərbəst istifadə etmələrini daha dəqiq, təbii elmlərin nümayəndələri təqdir etmirlər. ―Öyrənilmiş fiziki, kimyəvi və bioloji sistemlərdə bifurkasiya nöqtələrinin miqdarı o qədər də çox deyildir. Sabit vəziyyət, sabit inkişaf tipikdir‖ (16). Amma, yaddan çıxartmaq olmaz ki, sosial sistemləri təbii sistemlərdən fərqlədirən hər şeydən əvvəl olur ki, bu sistemlər koqnitivdir, dərk etdikləri seçimi etməyə qadirdirlər. Q.Q.Malinetski tarixi prosesin bifurkasiya diaqramına maraqlı misal gətirir (12). O, hesab edir ki, Toynbinin sivilizasiyanın inkişaf nəzəriyyəsi şəkil 11.6-da verilmiş model ilə illüstrasiya oluna bilər. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|