“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
54 tərəfdən isə Gürcüstanın bolşeviklərə qarşı Azərbaycan üsyançılarına yardım etməməsi fonunda əsassız görünmür. Hər halda üsyançıların Dağıstan istiqamətində dağlara- daha təhlükəsiz yerlərə çəkilmək variantı da vardı. Necə ki, son- ralar uzun müddət həmin yerlər partizanların məskəni oldu. Ruslar da öz növbəsində sərhədi möhkəmləndirməklə yanaşı Gürcüstanla münasibətdə ehtiyatlı davranırdı. Bu levandovskinin əmrindən də aydın görünür: “Gürcüstan ordusu ilə hərbi qarşıdurmaya get- məmək. Belə təhlükə yaranarsa, onların komandanlığına Sovet Rusiyası ilə Gürcüstan Respublikası arasında sülh müqaviləsinin imzalandığını xatırlatmaq” [7, s.78]. Bu əmrdə Gürcüstanla sərhəd məntəqələrinin möhkəmləndirilməsi, qarşıdurmadan qaçmaq üçün sayıqlığın artırılması da xüsusi vurğulanırdı. Sovet Rusiyası Cənub Qafqaz dövlətlərini bir-bir işgal edirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında Azərbaycanın Cənub bölgəsini də fasiləsiz silahlı üsyanlar bürüdü. May ayında Lən- kəranda yerləşən Milli Ordu hissələrinin Gilana, qismən də Ərdə- bilə aparılmasına baxmayaraq (bu bolşeviklərin təhlükəsizlik tədbiri, həm də ordunu dağıtmaq üçün atdıqları addım idi) qızıl orduya qarşı Ramazan və Kərbəlayi Şahverənin başçılığı altında silahlı partizan dəstələri kəskin müqavimət göstərməkdə idi. 1920- ci ilin yayında Camal Paşanın Lənkərana gəlişi ilə üsyan daha da canlandı. Camal bəy türk ordusunun adi bir çavuşu olub, 1919-cu ildə Qars və Gümrü əhalisi tərəfindən nümayəndə kimi Bakıya göndərilmişdi. Bu dövrdə Azərbaycan hökuməti Camal bəyə Lənkəranı nəzarətdə saxlayan daşnak-bolşevik birliklərinə qarşı yerli partizan hərəkatına rəhbərlik etmək tapşırığı vermişdi. Az vaxt içərisində partizan birlikləri daşnak-bolşevik tör-tökün- tülərini Lənkərandan qovub milli hakimiyyəti bərpa etdi. Camal bəy artıq kifayət qədər tanınmış hərbçi idi və o xalq tərəfindən “Paşa” adlandırılırdı. Aprel çevrilmişindən sonra Bakıda Xəlil paşaya qarşı fəal müxalifətdə dayandığından həbs edilib Bayıl həbsxanasına salındı. 1920-ci il iyulun sonlarında isə həbsxanadan 55 qaçaraq, hələ bərəsində Bayılda eşitdiyi üsyançılara qoşulmaq üçün Lənkərana yola düşdü. O az vaxt içərisində dağınıq fəaliyyətdə olan üsyançıları birləşdirərək Astaranı və Şahağacı ələ keçirdi. Camal Paşanın Lənkərana yaxınlaşdığını eşidən qızıl ordu hissələri şəhərdən çıxmağa başlayaraq Qızılağac körfəzindəki Sarı adasına çəkilir. Üsyançılara quru ərazidə müqavimət göstərməkdən çəkinən qızıl ordu hissələri hərbi gəmilərdən sahili aramsız top atəşinə tuturdu. Bolşeviklərin Lənkəranı işğal etdikdən sonra İrana keçib, orada da öz rejimlərini yaradacağını bildirən Camal Paşa bu məzmunda Ərdəbil şeyxi Mirzə Əli Əkbər Ağaya məktub göndərib kömək istəmişdi. 1925-26-cı illərdə İranda olan M. B. Məmmədzadə “Şeyxin bu müraciəti cavabsız buraxmadığını və xalqı həm müha- cirlərə, həm də üsyançılara köməyə çağırdığını” [39, N-10, 1935] təsdiqləyir. Camal Paşa Şahağıcı ilə Lənkəran arasında gedən beş günlük şiddətli döyüşdə üsyançıların içərisinə atılmış naməlum terrorçu tərəfindən qətlə yetirildi. Üsyanın digər rəhbərlərindən olan “Hüseyn Ramazanla qardaşları, Kərbəlayi Şahverən və b. da sonralar İranda bolşevik terrorçularının əlilə öldürüldü” [39, N-10, 1935]. 1924-cü ilə qədər Azərbaycanda baş verən üsyanların ümumi sayı 60-ı keçmişdi. Xüsusi qəddarlıqla yatırılan bu müqa- vimət hərəkatının iştirakçılarından bir qismi dağlara çəkilərək mübarizəni davam etdirmiş, sağ qalanların, həbs olunmayanların digər qismi isə mühacirətə üz tutmuşdu. 1920-ci il iyunun 20-də N. Nərimanov Bakı Sovetindəki çıxışında “Azərbaycanda bal ayından (medoviy mesyaç) sonra qanlı ayın başlayacağını bildiyini” söyləyirdi [7, s.80-81]. Lakin “bal ayından” sonra başlanan qanlı ay deyil, qanlı aylar, illər oldu. 1929-cu ildə Azərbaycanı kəndli iğtişaşları bürüdü. Sovet hakimiyyətinin ilk onilliyində iqtisadiyyatda aparılan eksperi- mentlərin (“hərbi kommunizm”, “NEP”) növbəti mərhələsi kimi kənd təsərrüfatında spesifik bir iqtisadi siyasətin icrasına qərar 56 verilmişdi. Bu Azərbaycan kəndlərində kütləvi narazılıqlara, lokal üsyanlara rəvac verən kollektivləşmə idi. Torpaqla birlikdə mal-qaranın, kənd təsərrüfatı vasitələ- rinin müsadirəsi onsuz da səbir kasası daşan kəndliləri sovetlərin növbəti tədbirinə kəskin müqavimətə sövq etdi. Azərbaycanın, demək olar ki, bütün bölgələrində silahlı çıxış- lar, qızıl əsgərlərlə qanlı hərbi toqquşmalar baş verdi. 1929-31-ci illərdə kəndli üsyanları ilə paralel “Qaçaq hərə- katı” və “partizan mübarizəsi” də yenidən canlandı. XΙX əsrdə çar üsul-idarəsinə qarşı meydana gələn qaçaq hərəkatı ilə yeni hərəkatın bir sıra oxşar xüsusiyyətləri özünü büruzə verirdi: - Hər iki halda rusların gətirdiyi üsul-idarəyə qarşı mübarizə aparılırdı; - Sərbəst ticarətin bərqərar olması və inhisarın aradan qalxması tələb olunurdu; - Şəxsi mülkiyyət toxunulmazlığı müdafiə edilirdi və s. Gəncə, Zaqatala, Qarabağ, Şəki, Lənkəran və b. üsyanlar yatırıldıqdan sonra dağlara çəkilərək mübarizəni davam etdirən partizan hərəkatı da yenidən canlandı. Beləliklə, kəndli üsyanlarının başlanması və ona güc verən qaçaq hərəkatının, partizan mübarizəsinin baş qaldırması ilə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə özünün yeni mərhələsinə qədəm qoydu. Bu mübarizəni xarakterinə görə bir neçə qrupa ayırmaq olar: - Kəndlilər hökumətə ərzaq verməkdən imtina edir, məhsulu quyularda gizlədir, bir sıra hallarda isə tamamilə məhv edirdilər. (Bu ən çox varlı kəndlilərə xas olan xüsusiyyət idi). Mal- qaranı müsadirə olunmamaq üçün dağlara sürüb aparırdılar. - Yerlərə gələn partiya və komsomol nümayəndələrini döyərək kəndlərdən qovur, bəzi hallarda isə idarələri dağıdırdılar. (Bu cür hadisələr 1928-ci ildə sovetlərə seçkilər zamanı daha tez- tez baş vermişdi); Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|