QəRİbov asəF ƏZİzov anar
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
226 XV FƏSİL. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi 15.1. Kommersiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qanunvericilik, icraedici və nəzarətedici tədbirlər sistemini əhatə edən dövlətin iqtisadi funksiyaları geniş olmaqla yanaşı, eyni zamanda müxtəlif təyinatlıdır. Bu iqtisadi funksiyaları daha aydın başa düşmək üçün ilk növbədə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin subyekt və obyektlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədəuy- ğundur. Belə ki, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin sub- yektləri hər şeydən əvvəl öz gəlirlərinə, əmlaklarının səviy- yəsinə, mülkiyyət münasibətlərinə görə fərqlənən dövlət, həm də qeyri-dövlət təsərrüfat strukturlarını, eləcə də bazar siste- minə daxil olan sosial qrupları əhatə edir. İqtisadi baxımdan dövlət tənzimlənməsi fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərdən tutmuş, müxtəlif sahibkarlıq, o cümlədən kommersiya, birliklərini, şirkətləri və s. əhatə edir. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi hər şeydən əvvəl, əsas məqsədə nail olmağa - insanların maddi rifah halının yüksəldilməsinə, onların hüquq və sosial müdafiəsinin təmin edilməsinə yönəldilməlidir. Dövlət müəyyən bir qrupun və ya sinfin deyil, hər bir şəxsin hüquqlarının və qanuni maraqlarının ən ali təminatçısı və müdafiəçisi kimi çıxış etməlidir. Buna nail olmaq üçün dövlət mülkiyyət və təşkilati-hüququ formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat strukturlarının fəaliyyətini qanunvericilik yolu ilə tənzimləyir, cəmiyyət üzvlərinə təsir göstərir, ictimai münasibətlər sistemini təkmilləşdirir və onu daha da zənginləşdirir. Sahibkarlıq fəaliyyətinin başqa növləri kimi kommer- siya fəaliyyəti də dövlət tərəfindən tənzimlənir. Bu ilk növbədə kommersiya təşkilatlarının yaradılmasının və fəaliyyətinin 227 hüquqi tənzimlənməsinin əsaslarının formalaşdırılmasına aid- dir. Azərbaycanda bu məsələlər Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, "Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında", "Mülkiyyət haqqında", "Antiinhisar fəaliyyəti haqqında", "Haqsız rəqabət haqqında", "İstehlakçıların hüquqlarının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunları ilə tənzimlənir. Bunlarla yanaşı, dövlət xüsusi qanunverici aktlarla da - məsələn, təbii inhisar sahələrində fəaliyyətin yalnız dövlət müəssisələri tərəfindən həyata keçirilməsinin müəyyən edilmə- si, bəzi kommersiya fəaliyyəti növlərinin lisenziyalaşdırılması, onlara vergi güzəştlərinin və ya artırılmış vergilərin tətbiqi, haqsız rəqabətin qarşısının alınması və s. Kommersiya fəaliy- yətini tənzimləyə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, istisnasız olaraq bütün ölkələr- də dövlət qiymətlərin tənzimlənməsinə təsir göstərir və ya müəyyən məhsulların satışının son qiymətini müəyyən edir və ona nəzarət edir. Bu məqsədlə bir çox ölkələrdə qiymətlərin tənzimlənməsinin qanunverici bazasının yaradılması üçün müvaiq qanun, sərəncamlar, qərarlar qəbul edilmiş, qiymətlərin səviyyəsi və dinamikası haqında etibarlı statistik infor-masiya toplanması şəbəkəsi yaradılmışdır ki, bu da əhalinin real gəlir- lərinin səviyyəsini müəyyən etməyə və bunun əsasında əmək haqqının və pensiyaların indeksləşdirilməsini həyata keçirməyə imkan verir. Heç bir kapitalist ölkəsində, eləcə də yenicə bazar iqti- sadiyyatı yolu seçmiş Azərbaycanda, qiymətlərin - xüsusilə də ölkədə qiymətlərin ümumi səviyyəsinə və iqtisadiyyatın sosial sektorunda vəziyyətə təsir edən sahələrdə - müəyyən edilməsində tam sərbəstlik yoxdur. Bu sahələrə əsasən enerji daşıyıcıları, dərman preparatları, rabitə-teleqraf, telefon və dəmiryol tarifləri aiddir. Qiymətlərin tənzimlənməsi iqtisadiy- yatın, sabitliyini və balanslaşdırılmasını, eləcə də məhsulların dünya bazarlarında rəqabətqabiliyyətini təmin edir. Qiymət- 228 lərin tənzimlənməsi güzəştli kreditləşdirmənin və vergitut- manın tətbiqi, ayrı - ayrı sahələrə və istehsallara dotasiyaların verilməsi ilə tamamlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın müxtəlif ölkələrində qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinə müxtəlif tərzdə yanaşılır. Məsələn ABŞ-da təbii inhisar sahələrində qiymətlər dövlət tərəfindən tənzimlənir – tənzimlənən qiymətlər bu ölkədə mövcud qiymətlərin 5,0 - 10,0 %-ni təşkil edir. ABŞ-da faiz dərəcələri dövlətin nəzarətindədir. Bu istehsal xərclərinin yüksəldilməsinə imkan vermir. Yaponiyada qiymətqoyma sahəsi, dövlətin ən minimum müdaxilə sahəsidir. Ölkədə antiinhisar qanunları (1977-ci ildən) fəaliyyətdədir. Həmin antiinhisar qanunlarından "Ərzaq məhsulları bazarının tənzimlənməsi qanunu", "Heyvandarlıq məhsullarına qiymətin sabitləşməsi qanunu" ölkədə tətbiqi zəruri olan hüquqi sənədlər sayılırlar. Yaponiyada qeyd edilən işlərlə "Ədalətli bağlaşma Ko- missiyası" məşğul olur. Həmin komissiya qanunu pozan sub- yektlər üzrə məsuliyyət işi qaldırmaq hüququna malikdir. Yaponiyada bütövlükdə qiymətlərin 20,0 %-i dövlət tərəfindən tənzimlənir. İtaliyada qiymət üzrə nəzarət sistemi 1944-cü ildən hə- yata keçirilir. Bu ölkədə qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi Sənaye Nazirliyinə tabe olan "İdarələrarası qiymət komitəsi" tərəfindən həyata keçirilir. Bu Komitə istehsalın inkişafına şərait yaradan məhsulların qiymətini müəyyən edir. Bununla yanaşı Komitə, ilk tələbat məhsullarının qiymətini də müəyyənləşdirir. Bu sistemin zəruriliyi müharibədən sonrakı dövrdə ölkə iqtisadiyyatının vəziyyətinin ağır olması ilə əlaqədar idi və həmin dövrdə çoxlu sayda məhsullar üzrə qıtlıq vardı. Qiymət- lərin belə tənzimlənməsi 1960-cı ilə qədər davam etmişdi. İtaliya iqtisadiyyatının yüksək inkişafa nail olması 1960-cı il- 229 dən qiymətlərin liberallaşması sisteminə keçməyə imkan ver- mişdir. Ancaq bəzi məhsulların qiymətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi davam edir. Qiymətlər üzərində nəzarətin təşkili praktiki olaraq inflyasiyanı saxlamaq məqsədi güdür. Azərbaycan Respublikasında da qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi həyata keçirilir. Qiymətlərin tənzimləməsi haq- qında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi "Tənzim- lənən qiymətlər haqqında", «Təbii inhisarlar haqqında», «Qiy- mətləndirmə fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının qanunlarından, digər normativ hüquqi aktlardan, habelə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 28.09.2005-ci il tarixli qərarı ilə «Qiymətləri (tarifləri) dövlət tərəfindən tənzimlənən malların (işlərin, xidmətlərin) Siyahısı» təsdiq edilmişdir. Həmin qərarla aşağıdakı 40 adda məhsul və xidmətlərin qiymətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi nəzərdə tutulur: 1. Elektrik enerjisi. 2. Xam neft və neftdən emal olunan əsas məhsullar. 3. Təbii qaz. 4. Maye qaz (topdansatış) 5. Dövlət mənzil fondunun yaşayış sahələrindən sosial kirayə və ya kirayə müqavilələri üzrə istifadəyə (kirayəyə), həmin sahələrin saxlanması və təmirinə görə haqlar. 6. Daşınmaz əmlakın və torpaq sahələrinin kadastrı, qeydiyyatı və texniki inventarlaşdırılması ilə bağlı xidmətlər («Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş xidmətlər istisna olmaqla), dövlət və bələdiyyə torpaqlarının icarə haqqı, satış qiymətləri, sahələr üzrə məlumatların verilməsi xidmətləri. 7. İçməli və texniki su. 8. İstilik enerjisi. 230 9. İsti su və istilik təchizatı xidmətləri. 10. Neft və neft məhsullarının magistral boru kəmərləri ilə nəqli xidmətləri. 11. Təbii qazın boru kəmərləri ilə nəqli, saxlanması və paylanması xidmətlər 12. Bütün növ nəqliyyat xidmətləri (magistral və yerli dəmir yolu xətlərinin; yol qurğu və tikililərinin istismarı, hərəkəti, idarəetmə və hərəkət təhlükəsizliyi fəaliyyəti, dəmir yolu stansiyaları və sərnişin vağzalları, respublika ərazisində yük və sərnişin daşıma xidmətləri; aeroport xidmətləri, aeroportların uçuş zolaqları və qurğuların istismarı, hava gəmi- lərinə aviasiya və aeronaviqasiya xidmətləri, aviasiya təhlükə- sizliyinin təmin edilməsi xidmətləri, uçuşların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə hava gəmilərinə göstərilən texniki xidmətlər, respublika ərazisində yük və sərnişin daşıma xid- mətləri; su limanı sahəsində xidmətlər (liman qurğularının istismarı, yükaşırma və hərəkət təhlükəsizliyi), Xəzər dənizində dövlətə məxsus gəmi ilə respublika ərazisində yük və sərnişin daşıma; metro nəqliyyatında yolların, tunellərin və stansiya- ların istismarı, hərəkəti, idarəetmə və hərəkət təhlükəsizliyi, sərnişin daşıma fəaliyyəti; şəhərlərarası və şəhərdaxili ümumi istifadədə olan nəqliyyatla sərnişin daşıma və s.). 13. Rabitə sahəsində xidmətlər (ümumi istifadədə olan elektrik, poçt və teleqraf rabitəsi xidmətləri, qəbuledici-verici radio və televiziya stansiyalarının, yüksək tezlikli qurğuların istismarı və nəzarəti, beynəlxalq, şəhərlərarası, şəhərdaxili və rayon telefon rabitəsi və s.). 14. Dövlətə məxsus kommunal-təsərrüfatı sahəsində əsas xidmətlər (məhəllədaxili fərdi qarajdan və qeyri-yaşayış sahə- lərindən istifadə haqqı, yaşayış evlərində liftdən istifadə edilməsi, məişət tullantılarının daşınması və zərərsizləşdiril- məsi, çirkab suların axıdılması və s.). 231 15. Dövlətə məxsus təhsil sahəsində xidmətlər (ali məktəb- lərin müxtəlif pillələrinə və orta təhsil bazasında orta ixtisas məktəblərinə tələbə qəbulu zamanı abituriyentlərdən sənədlərin götürülməsi, ödənişli əsaslarla kadr hazırlığı (ali bakalavr, magistratura, ikinci təhsil), orta ixtisas və peşə təhsili, xarici ölkələrin ali təhsil müəssisələrinin diplomlarının tanınması və s. 16. Dövlətə məxsus ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdə tibbi yardım, müayinə, müalicə və sanitar sahələrdə xidmətlər. 17. Təbii sərvətlər (hidrometeorologiya və meşə təsərrüfatı sahələrindən başqa) sahəsində əsas xidmətlər (geoloji və ekoloji ekspertizanın aparılması, sənədlərin və informasiyala- rının verilməsi). 18. Hidrometeorologiya xidmətləri. 19. Standartlaşdırma, sertifikatlaşdırma və patentləşdirmə xidmətləri. 20. Karantin tədbirlərinin həyata keçirilməsi xidmətləri. 21. Baytarlıq sahəsində əsas xidmətlər («Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş xidmətlər istisna olmaqla). 22. Dövlətə məxsus laboratoriya xidmətləri (malın mənşə ölkəsinin müəyyən edilməsi üzrə ekspertiza və Avropa İttifaqı ölkələrinə ixrac olunan yeyinti məhsullarının keyfiyyətinin və təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi üzrə laboratoriya və eks- pertiza xidmətləri, nəzarət toksikologiya). 23. Meşə təsərrüfatı sahəsində əsas xidmətlər (meşə sahə- lərinin icarə qiyməti, əsas meşə və kol cinslərinin kök üstü buraxılış nırxları). 24. Tikinti, memarlıq və şəhərsalma sahəsində xidmətlər («Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş xidmətlər istisna olmaqla). 25. Zərərli maddələrin daşınması və zərərsizləşdirilməsi xidmətləri. 232 26. Meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində əsas xidmətlər (baş su təmizləyici qurğular, magistral borular, su kəməri şəbəkəsi və onların üzərindəki təzyiq və tənzimləyici qurğu- ların, su anbarları, kanallar, kollektorlar və bəndlərin istismarı və s.). 27. Dərman preparatlarının sınağının keçirilməsi xidmət- ləri. 28. Dövlət yollarının salınması və saxlanılması xidmətləri. 29. Torpaqlara bioloji, biokimyəvi və kimyalaşdırma xidmətləri. 30. Ovçuluq sahəsində (su və meşə heyvanlarının ovlanması, ovçuluq biletinin qiyməti) xidmətlər. 31. Bankların və digər kredit təşkilatlarının DGK-nın reyestrinə salınması. 32. DYPİ-nin xidmətləri («Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş xidmətlər istisna olmaqla). 33. Xüsusi rabitə xidmətləri. 34. Dövlətə məxsus protez-ortopedik bərpa mərkəzinin xidmətləri. 35. Dövlətə məxsus daşınmaz və daşınan əmlakın qiymət- lərinin müəyyən edilməsi. 36. Küçə reklamlarının yerləşdirilməsi, yayımı və reklam tarifi. 37. Gəmilərə texniki baxış xidmətləri («Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş xidmətlər istisna olmaqla). 38. Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarına və bələdiyyələrə məxsus olan idman obyektlərində keçirilən idman yarışlarına giriş tarifləri, vətəndaşların belə obyektlərdən istifadə etmələri üçün abonementlərin qiymətləri, büdcə vəsaitləri hesabına maliyyələşən mərkəzi təşkilatların göstər- dikləri xidmətlər. 233 39. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Dəniz Administrasiyasının xidmətləri («Dövlət rüsumu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş xidmətlər istisna olmaqla). 40. Yaşayış binalarının, o cümlədən mənzillərin elektrik, qaz və su xətlərinə qoşulma xidmətləri. Qeyd edilən malların (işlərin, xidmətlərin) qiymətlərinə dəyişikliklər, müvafiq strukturların müraciətləri əsasında, Azərbaycan Respublikasının Tarif (Qiymət) Şurasının qərarı ilə həyata keçirilir. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|