5.5. Xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi
istiqamətləri
Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi əldə
etdikdən sonra onun xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində sərbəst,
müstəqil siyasət yeritməsi obyektiv zərurətə çevrilmişdir, digər
tərəfdən isə bunun üçün zəruri zəminlər yaranmışdır.
95
Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu illər ərzində
xarici ölkələrlə, hətta sabiq müttəfiq respublikalarla öz məna-
feyini, ehtiyac və imkanları baxımından müstəqil iqtisadi
əlaqələr həyata keçirmək imkanına malik deyildi. Azərbaycan
ərazisində olan sənaye müəssisələrinin 94 faizi ittifaq-respub-
lika nazirliklərinin tabeliyində idi. Xarici ölkələrlə bütün müqa-
vilələr müvafiq ittifaq nazirlikləri və baş idarələri tərəfindən
həyata keçirilirdi. Əlbəttə, belə bir şəraitdə respublika milli
iqtisadiyyatının mənafeyini tam nəzərə alan xarici əlaqələrin
təşkilinə ümid bəsləmək olmazdı.
Son dövrlərin təhlilinə əsaslanaraq demək olar ki,
Azərbaycan dünyanın bütün qitələri ilə iqtisadi əlaqələrə
malikdir. Lakin istehsal olunan məhsulların rəqabət qabiliyyəti
dünya bazarlarında aşağı olduğuna görə, respublika əsasən
xammal ixrac edir.
Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş hər hansı
ölkəsi belə iqtisadi əlaqə saxlamadan inkişaf edə bilməz. Ona
görə ki, sənayenin əsas xammalı olan təbii ehtiyatlar yer
kürəsinin bütün ərazisi üzrə bərabər paylanmamışdır. Deməli,
300-dən çox sahəni əhatə edən sənayenin bütün ölkələrdə
inkişafı praktiki cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də,
ölkələr arasında əlaqələr iqtisadi zərurətə çevrilir.
Son vaxtlarda dünya ölkələri arasında iqtisadi inteq-
rasiya güclənmişdir. Artıq hər bir ölkənin iqtisadiyyatının inki-
şafı milli sərhədlərdən çıxaraq dünya iqtisadiyyatına qovuşur.
Deməli, elə etmək lazımdır ki, ölkə dünya əmək bölgüsündə
hazır məhsulla daha çox təmsil olunsun.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına
əsasən hazır məhsul, qabaqcıl mütərəqqi texnologiya, daha çox
elmi tutumlu məhsullar çıxarır. Həmin texnologiyanı alan
ölkələr isə tez bir zamanda onu tətbiq edərək, milli
iqtisadiyyatın formalaşmasını sürətləndirirlər.
96
Azərbaycan Respublikasının idxal və ixrac balansının
təhlili göstərir ki, Azərbaycana Avstraliya, Belçika, Bolqarıs-
tan, Çin, Çexiya, Fransa, Almaniya, Macarıstan, İran, İsrail,
İordaniya, Cənubi Koreya, Polşa, Pakistan, İsveçrə, Suriya,
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, Böyük Britaniya, ABŞ
kimi güclü inkişaf etmiş ölkələrdən texniki tərəqqinin əsasını
təşkil edən sənaye sahələrinin məhsulları ilə bərabər, Azərbay-
canda inkişafı ölkələr, iri iqtisadi rayonlar və milli
iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri arasında yük axının formalaş-
masının amili ictimai əmək bölgüsü çıxış edir ki, bunu da təbii-
coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi
əlaqələrin inkişaf səviyyəsi, ictimai əmək bölgüsünün dərin-
ləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə
bilavasitə əlaqədardır.
İqtisadi rayonların kompleks inkişafı heç də məhdud,
təcrid edilmiş təsərrüfatlar yaranması və rayonlararası iqtisadi
əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Əksinə, iqtisadi rayonların
kompleks inkişafı təbii ehtiyatlardan tam istifadə etməyə və
beləliklə, xalq təsərrüfatı sahələri arasında iqtisadi əlaqələrin
səmərələşdirilməsinə imkan verir.
Təhlil göstərir ki, uzun müddət ərzində milli iqtisadiy-
yatda iqtisadi əlaqələr daimi deyildir, onlar dövri olaraq əsaslı
dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin
yerləşməsində baş verən dəyişiklikləri əks etdirir, əmək
bölgüsünü dərinləşdirir, daimi olaraq iqtisadi əlaqələrdə iştirak
edən sahələrin sayı və sahələrarası istehsal əlaqələri artır, bu da
öz növbəsində rayonlararası, iqtisadi əlaqələrin dəyişməsi ilə
müşahidə olunur və öz əksini nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin
səmərələşdirilməsində tapır.
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi milli iqtisadiyyatın ayrı-
ayrı sahələri, müəssisələr arasında uzun müddətə sabit istehsal
əlaqələrinin olmasını tələb edir.
97
İqtisadiyyatda sahələrarası proporsiyaların təkmilləş-
məsi və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırıl-
ması rayonlararası və rayondaxili əlaqələrin səmərələşdirilməsi
ilə müşahidə olunur ki, bu da səmərəsiz yükdaşımalarının
əsaslı surətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək
resurslarının səmərəli istifadəsinə əsaslanan ölkələr və iqtisadi
rayonlararası əmək bölgüsü, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin
xarakterini müəyyən edir.
Yükdaşımalarının ümumi həcmində neft, qara metal
tikinti, meşə, yeyinti məhsulları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
Təbii-iqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi,
mineral, mineral-xammal və yanacaq-energetika ehtiyatları ilə
təmin olma dərəcəsi - bütün bunlar sənayenin və kənd
təsərrüfatının ixtisaslaşmasını və ölkələrarası əlaqələrin xarak-
terini müəyyən edir.
İqtisadi əlaqələr mürəkkəb problem olmaqla, istehsal və
tədavül dairəsini əhatə edir. İqtisadi əlaqələr geniş təkrar
istehsalın ayrılmaz hissəsi olmaqla, istehsalın ixtisaslaşmasının
təkmilləşməsini, ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması
və sürətlə inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını
stimullaşdırır. Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və
dəyişilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsalın
ixtisaslaşması səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Son illərdə Azərbaycanın nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri
hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələrlə əhəmiyyətli dərəcədə
artmışdır.
İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbii və iqtisadi
şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtisadi vəziyyəti xalq
təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca
əlverişli şərait yaradır. Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsiş-
məsində yerləşməklə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və səmərə-
li nəqliyyat iqtisadi əlaqələr üçün olduqca əlverişli vəziyyətə
malikdir.
98
Məhsuldar qüvvələrin inkişafının təbii ilkin şərtlərinin
öyrənilməsi istehsalı səmərəli yerləşdirməyə və onun ərazi
təşkilini təkmilləşdirməyə imkan verir, ildən-ilə müxtəlif təbii
ehtiyatların mənimsənilməsini gücləndirir. Onların bazasında
öz strukturuna, inkişaf istiqamətinə, ixtisaslaşmasına və miqya-
sına görə mürəkkəb rayondaxili, rayonlararası ərazi-istehsal
komplekslər meydana gəlir.
Azərbaycan iqtisadi və təbii şəraiti, istehsalın ixtisaslaş-
ması və ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri, mühüm məhsul növlə-
rinin istehlakı nəqliyyat sisteminin inkişafı və formalaşmasına
əsaslı təsir etmişdir. İstehsalın və nəqliyyatın qarşılıqlı əlaqəsi
birinci dərəcəli məsələnin – istehsalın inkişaf səviyyəsi ilə
nəqliyyat sisteminin daşıma qabiliyyəti arasında nisbətin
müəyyən edilməsidir.
Dostları ilə paylaş: |