MAVZU: O'QITUVCHINING TARBIYA TEXNOLOGIYALARI
ASOSIDA PEDAGOGIK MAHORATINI OSHIRIB BORISHI.
Reja
1.
O'ituvchi-tarbiyachi.
2.
Pedagogik mahorat.
Har qanday jamiyatda barkamol avlodni tarbiyalash, voyaga
yetkazish va uni ma’lum bir kasbga yo‘naltirish og‘ir va mashaqqatli
mehnat evaziga amalga oshiriladi. Bu mashaqqatli mehnat uzluksiz ta’lim
va tarbiyaviy faoliyatning mahsulidir. Jamiyat taraqqiyotida tarbiyaning
o‘rnini izohlab, Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagi fikrlarini bayon
etadi: “Ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va
uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin ta’lim-tarbiya
tizimini o‘zgartirmasdan turib, ongni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ongni,
tafakkurni o‘zgartirmasdan turib esa biz ko‘zlagan oliy maqsad – ozod va
obod jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi”. Yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash,
zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan yuksak malakali kadrlarni
tayyorlashda ayniqsa o‘qituvchining tarbiyachi sifatidagi o‘rni
beqiyosdir. Xususan, mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov “Yuksak
ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida o‘qituvchining kasbiy faoliyatiga
shunday ta’rif beradi: “Barchamizga ayonki, inson qalbiga yo‘l, avvalo
ta’lim-tarbiyadan boshlanadi. Shuning uchun qachonki bu haqda gap
ketsa, ajdodlarimiz qoldirgan bebaho merosni eslash bilan birga, ota-
onalarimiz qatori biz uchun eng yaqin bo‘lgan yana bir buyuk zot –
o‘qituvchi va murabbiylarning olijanob mehnatini hurmat bilan tilga
olamiz... Muxtasar qilib aytganda, maktab degan ulug‘ dargohning inson
va jamiyat taraqqiyotidagi hissasi va ta’sirini, nafaqat yoshlarimiz, balki
butun xalqimiz kelajagini hal qiladigan o‘qituvchi va murabbiylar
mehnatini hech narsa bilan o‘lchab, qiyoslab bo‘lmaydi”.
Mamlakatimizning kelajagi, mustaqil O‘zbekistonning istiqboli, ta’lim
sohasida olib borilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
tarbiyachi o‘qituvchiga, uning saviyasiga, tayyorgarligiga, fidoyiligiga,
yosh avlodga ta’lim berish va barkamol inson darajasida tarbiyalab,
voyaga yetkazishga nisbatan shijoatiga bog‘liq. Har qanday ta’lim
muassasasida tarbiyaviy jarayon bevosita o‘qituvchi tomonidan tashkil
qilinadi va olib boriladi. Yangicha ijtimoiy sharoitda ta’lim- tarbiyadan
ko‘zda tutilayotgan maqsadlarga erishish, o‘quvchilarning dars va
darsdan tashqari xilma-xil tarbiyaviy faoliyatlarini uyushtirish, ularni
bilimli, odobli, e’tiqodli, vatanparvar, mehnatsevar, barkamol inson qilib
o‘stirish va kasbga yo‘naltirish o‘qituvchi zimmasiga yuklatilgan.
Ko‘pchilik yosh o‘qituvchilarda, ta’lim berish mahoratiga qaraganda
tarbiyachilik mahoratini egallash jarayoni qiyin kechadi. Albatta buning
ob’ektiv sabablari bor: tarbiya tushunchasi, insonning aqliy
imkoniyatlarini rivojlantirish, axloqan pok, estetik didli, mehnatsevar
qilib tarbiyalash omili bo‘lib, ta’lim berish ko‘nikmalarini egallashga
qaraganda keng ma’nodagi tushuncha bo‘lganligi uchun doimo
ziddiyatlarga va tasodifiy hodisalarga boy. Tarbiya – o‘qituvchi va
o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi
pedagogik faoliyat bo‘lib, tarbiyalanuvchini ma’lum bir maqsadga
muvofiq takomillashtirish uchun shaxsga muntazam va tizimli ta’sir etish,
jamiyatning ijtimoiy-tarixiy tajribalariga yondashib shaxsni har
tomonlama shakllantirish, uning xulq-atvori va dunyoqarashini, ijtimoiy
ongini tarkib toptirishda xalqning boy mafkuralariga yo‘naltirilgan
qizg‘in faoliyat jarayonidir. Tarbiya asosida tarbiyalanuvchining ongi
shakllanadi, ma’naviy boyligi va his-tuyg‘ulari rivojlanadi, o‘zida
ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topish uchun zarur bo‘lgan, kishilar bilan
o‘zaro munosabatni to‘g‘ri tashkil etishga xizmat qiladigan axloqiy
odatlar hosil bo‘ladi. Tarbiya jarayonida jamiyatning shaxsga nisbatan
axloqiy talablariga muvofiq keluvchi xulqiy malaka va odatlarini hosil
qilish lozim. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va
irodasiga o‘qituvchi tomonidan pedagogik mahorat qonuniyatlari asosida
ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa,
maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiyaning mohiyati va mazmuni
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy maqsadlarini ifodalaydi, jamiyatning
fuqarolar oldiga qo‘yadigan talablaridan kelib chiqib asoslanadi. Zero, har
bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar
tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liqligi qadimdan o‘z isbotini topgan.
Har qanday ijtimoiy jamiyatda yosh avlod tarbiyasi muayyan maqsad
asosida tashkil etiladi. Tarbiyaning maqsadi ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti,
uning rivojlanish yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib
chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tashkil
etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi barkamol avlodni tarbiyalab
voyaga yetkazishdan iborat. Zero, “Sog‘lom avlodni tarbiyalash – buyuk
davlat poydevorini, farovon hayot asoslarini qurish deganidir”. Barkamol
avlod tarbiyasi erkin va demokratik jamiyat taraqqiyoti uchun naqadar
dolzarblik kasb etishini mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov shunday
ifodalaydi: “Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi
deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak,
mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan
bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek
adibi Abdulla Avloniyning “Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo
mamot, yo najot – yo falokat, yo saodat – yo razolat masalasidur”1 – deb
aytgan fikrlari barcha millat vakillarining tarbiyasiga mos keluvchi
haqiqatdir. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xususiy ish
emas, balki ijtimoiy, milliy va davlat ishidir. O‘zining kasbiy mahoratini
endigina boshlagan yosh o‘qituvchilarda tarbiyachilik mahoratining
ko‘nikma va malakalarini egallash qiyin shakllanadi. Bunga asosan, yosh
o‘qituvchilarda kasbiy sifatlar tizimini egallash harakati bilan bog‘liq
sub’ektiv sabablar mavjud bo‘ladi. Bu nimani nazarda tutadi? Boshlovchi
o‘qituvchining ziddiyatli vaziyatlarda o‘quvchilar orasida o‘zini tuta
bilishi, xilma-xil tarbiyaviy usullardan foydalanib, ko‘zlangan maqsadiga
erishishi tarbiyachilik mahorati bilan bog‘liq. Pedagogik faoliyatni
endigina boshlagan tarbiyachi-o‘qituvchi jazolash usullarini ko‘proq
egallashga harakat qiladi. Ular oldida, guyo tarbiyaviy maqsadlarga
erishishning omili sifatida «qanday jazolamoq kerak?» muammosi barcha
tarbiyaviy masalalarni hal qiluvchi vosita sifatida namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchi tarbiyachilik faoliyatining mazmunida oldinga qo‘yilgan
maqsad va vazifalarga muvofiq o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi
lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxs xulq-atvori hamda
sifatlari mohiyati aks etadi. O‘qituvchi tarbiya mazmunini shaxsning
shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan kelib chiqib,
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va
darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g‘oyalari asosida belgilaydi. Shu
bilan birga, tarbiyaviy faoliyat avvalo o‘qituvchining pedagogik
mahorati, yuksak tashkilotchilik faoliyatiga ham bog‘liqdir.
Prezidentimiz I.A.Karimov o‘qituvchidagi tarbiyachilik qobiliyatining
asosiy mohiyatini shunday ta’riflaydi: «Tarbiyachi – ustoz bo‘lish uchun,
boshqalarning aql-idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish,
haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo,
tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana
shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak». Demak, o‘z faoliyatini
endigina boshlayotgan o‘qituvchi va doimiy izlanishda bo‘lgan tajribali
o‘qituvchi ham tarbiyachilik mahoratiga zamin yaratuvchi quyidagi
jarayonlarni bilishi kerak:
- har qanday pedagogik vaziyatlarda o‘quvchining ichki va tashqi
dunyosini to‘g‘ri tushunish malakasi;
- pedagogik vaziyatlarni to‘g‘ri idrok qilish uchun diqqatni jamlash;
- tarbiyalanuvchilarga ishonch va talabchanlik;
- tarbiyaviy vaziyatni har tomonlama puxta baholay olish qobiliyati;
- xilma-xil pedagogik taktlardan o‘zi uchun eng muhimini ajrata olish
qobiliyati;
- ziddiyatli tasodifiy holatlarda ikkilanmasdan to‘g‘ri qaror qabul qilish;
- tarbiyada ta’sir etishning turli usullaridan foydalana olish qobiliyati;
- fikr va mulohazalarini so‘z bilan, mimika va pantomimik harakatlar
bilan o‘quvchi ongiga aniq yetkaza olish;
- dars va darsdan tashqari faoliyatda o‘quvchilar bilan kommunikativ
aloqa o‘rnata olish qobiliyati;
- o‘quvchilar ongida erkinlik va tashabbuskorlikni, o‘z fikr
mulohazalarini qo‘rqmasdan bayon qilish ko‘nikmalarini tarbiyalash;
- qiyin holatlarda o‘quvchilarga yordam bera olish;
- tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazishda o‘quvchilar jamoasi bilan doimo
maslahatlashish;
- o‘tkazilayotgan tarbiyaviy tadbirlar yuzasidan o‘quvchilarning fikrlarini
o‘rganish;
- o‘z-o‘zini boshqarishning turli shakllaridan unumli foydalanish;
- har bir o‘quvchining yashirin ijobiy fazilatlarni ko‘ra olish va
takomillashtirish;
- o‘quvchilarning ijtimoiy kelib chiqishiga qarab toifalarga ajratmaslik,
bir xil munosabatda bo‘lish.
Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o'qituvchining pedagogik
mahoratiga ega bo'lishi kerak, chunki faqat mahorat o'qituvchining
samarali mehnat natijalarini ta'minlashi mumkin. "Magistrlik - kasbdagi
eng yaxshi kasb" ma'nosi, masalan, hunarmandlarning faoliyati bilan
bog'liq, masalan, oshpaz, zargar, shoemaker, tikuvchilik va boshqalarning
mahorati bilan bog'liq bo'lgan "mahorat" so'zi. 20-asr boshlaridan beri
"mahorat" tushunchasi ijodiy kasblar bilan aloqa qilish, masalan, shoir -
shoir, usta cho'tkasi - rassom, xo'jayin sahnasi va hokazo. , shuningdek,
pedagogik tadbirlar ijodiy, tabiiy "o'qituvchi - usta" kombinatsiyasi
kombinatsiyasini hisobga olgan holda. Kelgusi o'qituvchilar, o'qituvchilar
pedagogik mahoratning mohiyati, uning murakkabligi va ko'p qirrali
g'oyasi bo'lishi kerak. "Pedagogik professionallik" "Pedagogik mahorat"
tushunchasi
orqali
aniqlanadi. Pedagogik
mahorat Ideal
deb
hisoblanadi pedagogik ishO'qituvchilarni o'zini yaxshilash uchun
o'qituvchini o'qituvchining shaxsiy sifati va pedagogik mehnat
samaradorligini baholaydigan standart sifatida. Zamonaviy pedagogika
sohasida pedagogik mahoratning eng muhim mezonlaridan biri bu
o'qituvchi ishining samaradorligidir, maktab o'quvchilarining yuz foizi va
bir xil (yuz foiz), ya'ni, ya'ni Agar o'qituvchidir, agar u hammaga
istisnosiz qanday ta'lim berishni bilsa, ustozdir. O'qituvchining
professionalligi eng ravshanligi yaxshi natija Ular o'rgana olmaydigan
kimsalar deb hisoblanadigan talabalar. Pedagogik qobiliyat quyidagi
komponentlarni o'z ichiga oladi: I - o'qituvchi shaxsiyatining kasbiy-
pedagogik yo'nalishi. II - Kasbiy jihatdan muhim bilim. III - Kasbiy zarur
qobiliyat, ko'nikmalar va ko'nikmalar. IV - professional ijod. Siz
psixologiyadan bilganingizdek, inson tanlangan kasbga turli yo'llar bilan
munosabatda bo'lishi mumkin. Bu ham o'qituvchiga ham tegishli.
Birinchidan, o'qituvchi yoki o'qituvchi pedagogik faoliyatga ijobiy va
talabalarga ijobiy ta'sir ko'rsatishi kerak - aks holda uning ishida katta
qiyinchiliklar mavjud. O'z navbatida, ijobiy munosabat kasbga qiziqish
uyg'otadi, bu mehnat natijalari uchun javobgardir va o'qituvchiga o'z
shaxsiy fazilatlarini yaxshilashga undaydi. Asosiylari: yuqori axloq,
ishonch, fuqarolik qarzini ongi, jamoat faoliyatiUy, vatanparvarlik,
boshqa davlatlarga hurmat, bolalarga, mehr-shafqat, insonparvarlik, sevgi
va mehr-oqibat, ikkinchidan, yuqori malakali o'qituvchi bo'lish uchun,
odam professional ravishda zarur bilimlarni o'zlashtirishi kerak. Masalan,
boshlang'ich sinf o'qituvchilari darslarni birma-bir olib boradi, lekin bir
nechta mavzularda: ona tili, o'qish, matematika, ish, vizual san'at va
boshqalar shundaki, uning maxsus o'qitishi barcha ob'ektlar uchun
bilimlarni o'z ichiga oladi. Zamonaviy o'qituvchi dunyoning ilmiy nuqtai
nazariga ega bo'lishi kerak, chunki keng doiraga ega - bu siyosiy,
iqtisodiy, huquqiy va boshqa xalq bilimlarini o'zlashtirishga majburdir.
Ilmiy savodxonlik, intellektual tintuv, pedagogik bilimlarini yangilash va
kengaytirish
istagi
ham kerakli
fazilatlar Zamonaviy
o'qituvchi.
Erishilgan
yutuqlardan
foydalanish
qobiliyati zamonaviy
fan Texnologiya ikkalasi ham zamonaviy o'qituvchi uchun o'qish
qobiliyati zarur, shuning uchun tadqiqot mahoratini mastum etish kerak.
Tadqiqot jarayonida o'qituvchi haqiqiy materialni to'playdi, uni tahlil
qiladi va xulosa chiqaradi - bu uning boshqa o'qituvchilarning tajribasi
bilan tajribasini, shuningdek, amaldagi yoki boshqa ilmiy nazariyalarni
tekshirishga yordam beradi. Uchinchidan, ustoz bo'lish uchun o'qituvchi
bir qator qobiliyatga ega bo'lishi kerak, ular unga professional
funktsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishga yordam beradi. Ushbu
qobiliyatlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: a) tashkiliy qobiliyat - talabalar
guruhini tashkil etish va rivojlantirish qobiliyati, uni muhim vazifalarni
hal qilish uchun yuboring; Sizning ishingizni va birgalikdagi faoliyatni
talabalar bilan tashkil qilish qobiliyati; b) kommunikatsion qobiliyatlar -
uning talabalar, ularning ota-onalari, hamkasblari bilan aloqa jarayonini
boshqarish va o'z vaqtida hal qilish va o'z vaqtida bartaraf etish jarayonini
boshqarish; ichida) didaktik qobiliyat - o'z bilimlarini arzon shaklda
o'tkazish va ularning talabalarini aniqlashtirish qobiliyati; mustaqil
bilimlarni mustaqil ravishda ishlab chiqarishga, ilm-fan rivojlanishiga
rioya qilish va qo'llash qobiliyati ilmiy yutuqlar uning amaliyotida;
Maktab o'quvchilariga mustaqil fikrlashga, o'z fikrlarini bildiring va uni
himoya qilish; d) kuzatish qobiliyati - o'rganish va tushunish
qobiliyati ichki dunyoda Har bir talaba uning xatti-harakatlari va fe'l-
atvorining xususiyatlarini, uning ruhiy dunyosining "sirlari" va har bir
o'quvchining shaxsiyatining rivojlanishini bildiradi; e) nutq qobiliyatlari -
mahorat og'zaki va mazmunli va mazmunli yozma nutq sizning
fikrlaringiz va his-tuyg'ularingiz, o'quv materiallari, ko'rsatmalar,
talabalarni bilim, ko'nikmalarni baholash, baholash va xulq-atvorni
amalga oshirish; o'qituvchining aniq (mavjud), ifodali, hissiy jihatdan,
hissiy, soya, majoziy jihatdan stilistik va stilistiksiz yozish
qobiliyati grammatik xatolar; e) gnostik qobiliyatlari - Shaxsiylikni
rivojlantirish istiqbollarini, ya'ni o'z o'quvchilarini o'rganish, kognitiv
faoliyatning kurs va natijalarini, shaxsiy fazilatlarini rivojlantirish
qobiliyatini oldindan bilish qobiliyati. Ushbu qobiliyatlar sizning
talabalariga
o'qituvchining
imonida
nekbinlikka
asoslangan;
g) talabalarni boshqarish qobiliyati - O'qituvchining talabalarga qiziqish
bildirish qobiliyati, e'tiborini ma'lum bir masala, muammo, vazifaga
qarating. Bu qobiliyat o'qituvchiga barcha talabalarni bir vaqtning o'zida
"ko'rish" ga, o'z faoliyatini (o'quv, mehnat, ommaviy) to'g'ri yo'nalishda
yo'naltirishga
yordam
beradi.
Yuqorida
keltirilgan
barcha
qobiliyatlarning barchasi kompaniyaning yanada muvaffaqiyatli
faoliyatini ta'minlaydi, o'z tajribasi, o'z tajribasi, o'z ish uslubi va obro'si
uslubini yaratishga yordam beradi.
Tarbiyaviy jarayon ongli, mas'uliyatli faoliyat bo’lib unda tarbiyachi
tarbiyalanuvchilarni komil inson qilib еtishtirishda unda har tomonlama ta'sir
ko’rsatadi. Tarbiyalash jarayonida tarbiyachi o’quvchilar mahorati tarbiya
jarayoniga juda katta ta'sir ko’rsatadi. Ular o’quvchilar jamoasining tarbiyaviy
darajasini o’rganib, unga ta'sir ko’rsatish mahoratiga ega bo’lishi, tarbiyaviy
tadbirlarni o’quvchilarning ruhiyatiga qanchalik ijobiy ta'sir etganini kuzatib, uni
yanada rivojlantirish, takomillashtirishi,tarbiyaviy ishlarning samaradorligini
oshirishda o’z bilimini tarkibiy ravishda boyitib borishi lozim.
Yurtimizda tarbiyaviy ishlarini tashkil qilishning asosiy maqsadi milliy
istiqlol g’oyasi talabiga javob bеradigan yoshlarni tarbiyalashga qaratilgan ekan,
ayni paytda bu niyat tarbiyachi o’qituvchilarga katta mas'uliyatni yuklaydi.
Pеdagogik faoliyat yuritish davr talabiga javob bеrmog’i lozim. O’zbеkiston
Rеspublikasining "Ta'lim to’g’risida"gi qonunning 5 moddasida xuddi shu xususda
to’xtalgan: "Tеgishli ma'lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy
fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pеdagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga
ega ...".
Tarbiya 3 narsaga ehtiyoj sеzadi: istе'dodga, ilmga va mashqqa dеgan edi
ulug’ olim Arastu. Ana shu g’oyalarga asoslangan holda tarbiyachilar quyidagi
qoununlarga bo’ysunmoqlari lozimdir:
tarbiya ulug’lanayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat dеb tan olish, har bir
bola, o’smir va yosh yigitning bеtakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning
ijtimoiy huquqi va erkinligini e'tiborda tutilishi;
milliylikning o’ziga xos an'ana va vositalariga tayanish, lеkin tarbiyaning milliy
bunyodkorligi yosh avlodning yashashi lozim bo’lgan ko’p millatli va jahon
madaniyati boyliklarining qiziqishlarini intilishlarini inkor qilmaslik lozim;
o’quvchilar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilish, zarur, qiziqarli,
to’laqonli bolalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mеhnat, xayriya,
ijtimoiy foydali, ijtimoiy ko’ngil ochar va shunga o’xshash tadbirlar tashkil etish
lozimki, natijada o’quvchilar o’zlari xoxlagan ishga qo’l ursinlar, muvaffaqiyat
hissini to’yib, o’zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo’lsin.
O’qituvchi
tarbiyachilik
mahoratini
oshirib
borar
ekan,
o’zaro
munosabatlarning quyidagi qirralariga e'tibor qilishi lozim:
•
vatanga muhabbat va insonparvarlik;
•
ma'naviy tarbiya (odob va axloq);
•
iqtisodiy tarbiya;
•
ekologik tarbiya;
•
go’zallik tarbiyasi;
•
jismoniy tarbiya;
•
ota - onalar bilan ishlash.
Dеmak, o’qituvchi jamiyat hayotida еtakchi o’rin tutuvchi murakkab shaxs
strukturasiga ega bo’lgan insonning kasbiy qiyofasidir. Ijtimoiy turmushning barcha
sohalarida erishilgan yutuqlarning zaminida uning mеhnatining natijalari yotadi.
O’qituvchilar tayyorlash jarayonida, ularning ham pеdagogik, ham psixologik
tayyorgarligi va bilimli, muomala madaniyati, milliy va milliy psixologik omillarni
e'tiborga olish kеrak. Yuksak saviyali zo’r mahoratli tarbiyachilargina xalq
orzusidagi barkamol insonni tarbiyalaydi. Ilm insonni yuksaklik sari olib borad.
A.Avloniy aytganlaridеk: "Ilm insonlarning madori, hayoti, porloq kеlajagi, rahbari,
najotiga aylangan. Ilm inson uchun g’oyat oliy va muqaddas fazilatdir. Shuning
uchun avvalom bor ilmli, tarbiyali bo’lmoq har bir yosh insonning burchi. Bu
maqsadda ko’ngliga eng oliy orzularni jamlab, o’qituvchi tеr to’kib ishlaydi.
Ularning mеhnatini munosib hurmat qilib, imkonda bor bilimlarini egallamoq
kеrak. Bеhbudiy aytganlaridеk: "Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm
lozimdir".
"Kimga qanday pandu nasihat qilsang,
unga avvalo o’zing amal qil". Ibn Sino
Xalqimizda tarbiyachilik san'ati qadimdan juda yuksak darajada rivojlangan.
Sharq mutafakkirlari pеdagogik olimlari barkamol insonni еtishtirish uchun tarbiya
naqadar zarurligini, uning mohiyati va mazmunini asoslab bеrganlar. Tarbiyaviy
ishlarni tashkil qilishning milliy va nazariy asoslari mavjud bo’lib o’qituvchilar
o’zlarining tarbiyachilik faoliyati jarayonida shu manbalarga asosalar, tarbiya
yanada mukammalroq natijaga erishadi.
Turkistonda milliy uyg’onishning vujudga kеlishi quyidagi nazariy ta'limotlar
asosida olib borildi:
o’zbеk xalqining mustamlakachilik zulmidan ozod bo’lishi natijasida o’lkadagi
milliy, diniy g’oyalarning kеng ruyobga chiqishi;
ma'rifatparvarlik yoki jamiyatni yangilashga intilish - jadidchilik;
ona tilimiz uning sofligi va xorijiy so’zlar, iboralardan ozod qilish uchun kurash.
Milliy uyg’onishda bunday nazariy yo’nalishlarning maqsadlari quyidagicha
edi.
Turkiston xalqlarining avlod - ajdodlari yaratgan xalq og’zaki ijodiyotining
milliy tarbiya vositasi sifatida qo’llanishini yuzaga chiqarish va kеng foydalanish.
Xalqimiz yaratgan kеng urf - odatlar va an'analarni tiklash.
Qur'oni karim va hadis sharifdagi inson kamoloti haqidagi g’oyalarni
yoshlarga o’rgatish.
Ma'rifatparvar mutafakkirlar, milliy kahramonlar faoliyati ularning asarlarini
o’rganish, ilg’or tarbiyaviy ta'sir ko’rsatuvchi ta'limotlarga amal qilish.
Yuqoridagi milliy tarbiyaning nazariy asoslaridan foydalanish orqaligina
milliy tarbiya - xalq ruhi bilan bog’lanadi. Milliy tarbiya xalq nomi va uning tarixi
bilan chambarchas bog’liqdir. O’tmish madaniy milliy mеrosimiz bu kun bizning
hamrohimiz, yoshlarimiz tarbiyasi uchun muhim vosita bo’lib xizmat qiladi.
Muxmud Qoshg’ariyning "Dеvoni lug’ati turk", Yusuf Xos ?ojibning "Qutadg’u
bilig", Ahmad Yugnakiyning "Xibatul haqoyiq", Bеruniyning hikmatlari,, Ibn
Sinoning "Tadbir al-manozil", Alishеr Navoiyning "Maxbubul qulub", ?usain Voiz
Koshifiyning "Axloqi muxsiniy" va boshqa asarlarda farzand ota - onaning baxti,
uning to’g’ri tarbiyalanishi esa hammaning baxti, dеgan umumiy xulosa chiqadi.
Alishеr navoiyning tarbiyaning asosiy bеlgilaridan biri, bolaga yaxshi ism qo’yish,
ilm odob o’rgatish ota onaga umuman kattalarga hurmat hissini singdirishdan
iboratligi uqtiriladi.
Buyuk mutafakkir Ibn Sinoning aytishicha pokiza xulq odamiylik gavhari,
kishini inson sifatida ulug’laydi, tuban axloq esa odamning umrini zavolidir. U
odamlarni do’stlik, o’zaro chinakam axloqiy munosabatda bo’lishga chaqiradi, ota -
onani hurmatlashda pastkashdan foyda ko’rmaslikni saxiylikni ta'ma qilmaslikni
uqtiradi. Ibn Sino axloq haqidagi nasihatlarini quyidagicha yakunlaydi: "Nasihat
bobida uch mingta so’z yozdim, uch mingttadan uch kalimani tanlab oldim. Bu
uchtadan 2 tasini esda saqla va birini unutib yubor".
Yusuf Xos Xojib esa shunday dеydi: "Donolik yo’li bilan bilim olish, bilimga
erishib dono bo’lganlarning elga ham nafi ko’p tеgadi. Tug’ilgan paytida uquvi
bo’lmasa, uning tilaklari ham amalga oshmaydi." Yana u insonning ko’p so’zlarini
odobsizlik va tarbiyasizlik dеb atadi.
Ko’p so’zda ortiq foyda ko’rmadim. Yana takror so’zlashdan naf topmadim.
Yana tarbiya sohasida ko’p ishlar qilgan kishilardan biri A.Yugnakiydir. U o’z
asarlarida xushmuomala, odobli, kamtarin, mеhnatkash, saxiy, bilimli bo’lishni
targ’ib qiladi.
Shunday qilib boy adabiy mеrosimiz tarbiya jarayonida juda katta ahamiyatga
ega ekan. Dostonlar ertaklar, hikmatlar, topishmog’u matallar bolalar ruhiyatiga
juda katta ta'sir etib, ularning ma'naviy shakllanishiga turtki bo’ladi. "Alpomish",
"Go’ro’g’li", "?otamnoma", "Siyovush" kabi dostonlar bolalarni chin inson sifatida
kamol topishida yordam bеradi. Masalan, ushbu hikoyatni olib ko’rylik: "Qadim
zamonda bir kishi kеksayib qolgan otasini toqqa etib tashlamoqchi bo’lib yo’lga
otlanibdi. Tog’ning tеpasiga chiqib charchabdi, otasini еrga qo’yib o’zi bir xarsang
tosh ustida o’tiribdi. Shunda otasi kulib, mеn ham bir vaqtlar otam qarigach xuddi
shu еrga kеltirib, sеn o’tirgan toshni ustiga o’tirgan edim, qaytar dunyo ekan-da
dеbdi. Shunda o’g’li qilayotgan ishi nеchog’lik gunoh, nеchog’lik yomon ekanligini
butun qalbi bilan tushunib otasidan kеchirim so’rabdi va uni uyga qaytarib olib kеtib
hurmatini joyiga qo’yibdi".
"Dunyoda ilmdan boshqa najot yuq va bo’lmag’ay"
Imom al Buxoriy.
Xush yosh avlod tarbiyasi kabi mas'uliyatli ish topshirilgan o’qituvchi qanday
bo’lmog’i kеrak? O’qituvchining pеdagogik faoliyatining samaraga ega bo’lmog’i
uchun ko’p jihatdan shaxs xususiyatlarining shakllanganligi shaxs yo’nalishining
aniqlanganligi va kasbiy mahoratning tarkib topganligi bilan xaraktеrlanadi.
Bugungi kunda ijtimoiy va iqtisodiy shart - sharoitning murakkab tus olishi yoki
ta'lim tizimida nisbatan yangicha talablarning yuzaga kеlishi pеdagoglarning o’z
faoliyatlarini tubdan o’zgartirishga hamda izchil aql - zakovatini ishga solgan holda
ish tutishni taqozo etmoqda. Bu bir tomondan davr talabi ekanini, ikkinchi
tomondan, shart sharoitga nisbatan tub burilish hosil qilish yoki shaxs mazmuni,
faoliyat yo’nalishida yangicha o’zgarish kiritish oson emasligini ko’rsatadi.
O’qituvchi shaxsiy xususiyatlaridan tashqari chuqur ilmiy saviyaga, so’zlash
madaniyatiga, yuksak odob axloqqa ega bo’lishi kеrak. O’quvchilar bilan
o’tkaziladigan suhbatlarni yuqori saviyada tashkil qilishda o’qituvchi quyidagi
madaniyat qirralariga ega bo’lishi kеrak:
•
Ruhiyat madaniyati - o’kuvchilarning ma'naviy ehtiyojlariga to’g’ri ta'sir
ko’rsatish;
•
mahorat madaniyati - har bir tadbirni zo’r quvonch va qalbdan tashkil qilish;
•
siyosiy madaniyat o’quvchilarning ijodiy, ma'naviy, badiiy faoliyatini tashki
qilishdir.
Bundan tashqari o’qituvchi o’zining tashqi ko’rinishiga ham e'tibor bеrishi
kеrak. Toza, ozoda, ixcham kiyinishi kеrak. Bundan tashqari oliy ma'lumotli, chuqur
bilim egasi, o’zining fanini puxta biladigan yurt ravnaqi uchun jonini fido qilishga
tayyor, o’quvchilardan bilimini, malakasini ayamaydigan, o’kuvchilar bilan aziz
do’st, sirdosh, maktabning fidokor xodimi bo’lmog’i kеrak.
Avvalombor har bir tarbiyachi pеdagogik tashkilotchilik mahoratiga ega
bulishi kеrak. Tarbiya jarayonini to’g’ri tashkillashtirish, darsdan so’ng
o’quvchilarning bo’sh vaqtini to’g’ri taqsimlashi kеrak. Bunda o’qituvchilar, ota -
onalar bilan yaqin munosabatda bo’lishlari kеrak. O’qituvchi yakka suhbatlarni
quyidagi sharoitda olib boradi.
O’quvchining xaraktеr xususiyati, oiladagi o’rni, mavqеi, ruhiy holatini
o’rganishda.
Odob va axloqqa doir suhbat. Ota - ona shu borada qanday tadbirlarni amalga
oshirishda sharqona urf - odat, rasm - rusumlar, yangi chiqqan adabiyotlar.
Tarbiyasi murakkablashgan o’quvchlarning ota - onalarini malahat bеrish
o’qituvchini yakka - yakka suhbati puxta, asosli va mantiqan boy bo’lsa, ota - onani
unga ishonishini oshiradi. Natijada erkin dil so’zlari, maslahat o’zaro yordam kabi
bir hamkorlik holati vujudga kеladi.
O’qituvchi ota - ona va o’quvchilar bilan yakkama- yakka faoliyatini yo’lga
qo’yish uchun sinf ota - onalar shaxsini, oilaviy ahvolini bilishi kеrak. O’qituvchi
ota - onalar haqida ma'lumotga ega bo’lgandan kеyin ularning farzandlari haqida
ma'lumotni aniqlab olishi muhimdir. O’qituvchi bolalarni to’liq o’rganishi
tarbiyaviy tadbirlarini mukammal, ta'sirchan uyushtirishga imkoniyat yaratadi.
O’qituvchi quyidagilarga e'tibor bеrishi lozim.
O’quvchilarda shakllanib kеlayotgan fazilatlarni tavsiflash: sinfdagi o’kuvchilarni
ilm olishga, qiziqish, rostguy, ma'rifatli, mеhrli, do’stlik, o’z - o’zini boshqarish,
mеhnatga munosabati zo’r o’quvchilar sonini aniqlash.
O’quvchilar ruhiy quvvati va tеmpеramеnt turlariga ajrata olish.
O’quvchidagi ijobiy va salbiy o’zgarishlarni kuzatish va sababini o’rganish.
O’quvchida mavjud kamchiliklar: irodaviy xususiyatdagi bеfarqligi yolg’on
gapirish, chaqma - chaqarligi, hurmatsizligi va boshqalar salbaiy sifatlarning sonini
aniqlash.
Darslarning samaradorligi, ta'limiy rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi rolini
oshirish bo’yicha qilinadigan ishlar quyidagilar:
•
o’quvchilarning g’oyaviy - siyosiy o’sirish, ilmiy nazariy va mеtodik
darajasini oshirish haqida g’amxo’rlik;
•
pеdagogik mеhnat sifatiga, darsga tayyorlanishga mas'ul munosabatini
bеlgilash;
•
barcha o’quv - tarbiyaviy ishlar bo’yicha samarali nazoratni tashkil etish;
•
o’quvchilarda o’qishga mas'ul munosabatni tarbiyalash bo’yicha ular bilan ish
olib borish, bilimlaridagi nuqsonlarning oldini olish, bilim, malaka va
ko’nikmalarning yuksak sifatiga ega bo’lishi uchun kurashish bu ishga
o’quvchilarning o’zini faol jalb qilish kеrak.
A D A B I YO T L A R:
Dostları ilə paylaş: |