Qon soʼruvchi pashshalar va ularning lichinkalari.

Qon soʼruvchi pashshalar va ularning lichinkalari.(tarqalishi, soni, ularga qarshi kurash choralari).
1.Pardaqanotlilar turkumi. Yirik turkum, 150 mingdan ortiq turi ma’lum. Bu turkum vakillarining qanoti ikki juft,tiniq,orqa jufti oldingilarga nisbatan kichik va bir-biriga mahkam ilashgan. Og’iz apparati kemiruvchi yoki so’ruvchi tipda tuzilgan. Qorinchaning birinchi bo’g’im ko’krak qismga qo’shilgan. Urg’ochilarida tuxum qo’ygichi yoki nayzasi bor. Lichinkalari oyoqsiz yoki qurtsimon. G’umbagi erkin ko’rinishda, ko’pincha pilla ichida joylashgan. Mayda turlarining kattaligi o’rtacha (0,2-0,5 mm). Boshi harakatchan o’rnashgan, ko’zi uchta, kichgina. Mo’ylovlari turli-tuman, ko’pincha ipsimon yoki tirsakli.
Kemiruvchilarga - arrakashlar, yaydoqchilar, qisman arilar va chumolilar kiradi. Lekin ularning hammasini oziqlanish xususiyati turlicha.
Yirtqichlik bilan hayot kechirish parda qanotlilar uchun boshlang’ich hisoblanadi. Ko’p turlari gul nektari bilan oziqlanadi. Yaydoqchilar tuxum qo’yish paytida uljasining jarohatlangan yeridan chiqqan
gemolimfa bilan oziqlanadi.Parda qanotlilarning oldingi ko’kraklari katta emas, ularning yelkasi orqa tomonidan 2-ta yonbosh o’siqlar hosil qiladi. Oldingi yelkaning bu o’simqlari oldingi qanotlari asoslaridagi qopqoqchalarga yetib borish - bormasligi sistematikada katta ahamiyatga ega. Ikkinhidan, oldingi oyoqlari bosh tomonga surilgan
bo’lib, deyarli u bilan qo’shilgan va shunga muvofiq og’iz apparati faoliyati bilan chambarchas minosabatda bo’ladi. Masalan: In qurishda, uljani tutishda bu muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Nihoyat, qorinchaning birinchi bo’g’imi orqa ko’krakka qo’shilib ketgan. Bunday qo’shilish, ayniqsa, yuqori takomillashgan kenja turkumda xarakterlidir. Demak xipcha bellilarda qorincha ikkinchi bo’g’imdan boshlanadi. Qorinchaning ko’krak qismiga qo’shilgan birinchi bo’g’imi propodeum yoki o’tkinchi bo’g’im deb ataladi.
Pardaqanotlilarda o’rta ko’krak ko’proq taraqqiy etgan, chunki uchishida asosiy og’irlik shunga tushadi.
Qanotlarining tomirlanishi katta o’zgarishga uchragan, natijada qator ko’ndalang tomirlar va katakchalar paydo bo’lgan. Mayda turlarida qanot tomirlari deyarli bo’lmaydi.
Arrakashlarda qanot tomirlari yig’indisi anchagina saqlangan. Orqa qanotlari oldingilaridan qisqaroq, ularga ilashish uchun ilgakchalar bor. Sekundiga 110-270 ga yaqin qanot qoqadi. Pardaqanotlilar orasida qanotsiz formalari kamdan-kam uchraydi. Qanotsiz shakl, chumolilar o’rtasida “ishchi” individlar uchun xarakterlidir.
Qorin ko’krak qismi bilan keng eni bo’yicha yoki ingichka ustuncha orqali qo’shilib o’rnashadi. Shu sababli botiq bellilar k/turkumining hammasi uchun o’tiruvchi qorin yoki xipcha bellilar turkumi uchun poyabel qorinning bo’lishi xarakterlidir. Qorin keng ikkinchi va ba’zan uchinchi qorin bo’g’imlari ingichkalanishadi va uzun bo’lishi mumkin. Tuxum qo’ygiya kalta yoki uzun bo’lishi mumkin. Ba’zi tur yaydoqchilarda u tana uzunligidan ortiq. Arrakashlarda u birmuncha ixtisoslashgan,ya’ni uning pastki tavaqasi arra tishli va umuman u o’simlik to’qimasini qirtishlashga va tuxum qo’yishga moslashgan. Yuqori takomillashgan parda qanotlilarning tomoq usti nerv tugunchasi qo’ziqorin shaklli yoki undan poyasimon tanachalar taraqqiy etganligi bilan farqlanadi. Bular asosiy assosiativ markaz bo’lib, shartli reflekslarni amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. Tuxumdonlari politropik tuxum naychalaridan iborat. Tuxumlari yarimdoyira shaklda, ba’zan bandchali bo’lib oziqga, o’simlik to’qimlari ichiga, o’lja tanasiga yoki uning ichiga qo’yiladi. Lichinkalari qurtsimon, yumaloq soxta qurtlar deb ataladi. Ularning ko’krak oyoqlari 3 juft, qorin oyoqlari. 6-8 ta, boshi yaxshi bilinadi. Ingichka bellilarda lichinkalar oyoqsiz, boshi kichgina, odatda chuvalchangsimon. Yetishgan lichinka g’umbaklanish oldida ipak tolali yoki undan ko’ra qalinroq pilla yasaydi, lekinda ayrimlari pilla o’ramaydi.
Parda qanotlilar hayot kechirishi va muhitga moslashuv bo’yicha xilma-xildir. Ular o’rtasida fitofaglar lichinkalari o’simliklarning barg to’qimlari, mevalar va skelet qismlari bilan ozuqlanuvchilar (arrakashlar va shox dumlilar), shuningdek g’urra yashovchilar ham bor. Ko’p formalari nektar va gulchanglari bilan oziqlanadi. Ayrim turlari boshqa hasharotlarning turli fazalari- lichinkalari, g’umbaklari, tuxumlarining parazitlaridir. Bular xalsidsimonlar, proktotrupoidlar, ixnevmonidlardir.
Chumolilar.(lot. Formicidae) pardaqanotlilarturkumiga kiruvchi hasharotlar oilasidir. Eng koʻp tarqalgan hasharotlardan hisoblanishadi. Yaxshi uyushgan jamoa boʻlib yashashadi.

Jamoada milliongacha chumoli boʻlishi mumkin. Ishchi, navkar, erkak va ona chumolilar ajratiladi. Ona chumolining qorin qismi juda katta boʻlib uyasidan chiqmaydi.U tuxum qoʻyib nasl qoldirish vazifasini bajaradi. Ona chumolini ishchi chumolilar parvarish qilib boqadi. Navkar chumolilar uyani dushmandan himoya qiladi. Ular uyaga kiradigan teshikni boshlari bilan yopib oladi. Uyaga kiradigan ishchi chumolilar moʻylovlarini navkarlar boshiga tekkazadilar. Shundan keyinga navkar chumolilar ularga uyaga kirish uchun ruxsat beradilar.Ishchi chumolilar oziq yigʻish, qurtlarni parvarish qilish va koʻchirib yurish, uyani toza saqlash vazifasini bajaradi. Shuningdek, ular jigʻildonida chala hazm boʻlgan oziq bilan qurtlari, navkarlari, lichinkalari va ona chumolini oziqlantiradi.Chumolilar tuproqqa, toshlar ostiga va chiriyotgan toʻnkalarning ichiga juda koʻp xona va yoʻlaklardan iborat uya quradi. Sariq oʻrmon chumolisi uyasining yuqori qismi gumbazga oʻxshaydi. Uning balandligi 2 metrgacha yetadi. Qishdachumolilar uyasining yer ostki qismida gʻuj boʻlib qishlaydi. Bahorda qanotli yosh ona erkaka chumolilar uyasidan uchib chiqadi. Erkaka chumoli urgʻochisini urugʻlantirgach halok boʻladi. Yosh ona chumoli esa qanotlarini tashlab oʻziga kichikroq uya qurib oladi.Chumolilarning juda koʻpchiligi foydali hisoblanadi. Sariq oʻrmon chumolilari daraxtlarga ziyon yetkazuvchi har xil hasharotlarni qiradi. Bitta chumoli oilasi 0,25 dan 1 gektargacha oʻrmonni zararkunandalardan himoya qiladi. Oʻrta Osiyochoʻllarida yirtqich chopqir ot chumoli va oʻroqchi chumoli keng tarqalgan. Ular har xil oʻsimliklarning urugʻi va doni bilan oziqlanib, birmuncha ziyon yetkazadi. Xonadonlarda uchraydigan sariq fir'avn chumoli shirinlik va yogʻlik oziq-ovqat mahsulotlariga juda oʻch boʻladi Qora bogʻ chumolisi shaftoli, olma, oʻrik va boshqa oʻsimliklarga zarar keltiradigan shira bitlari ajratadigan shirani yalab oziqlanadi. Ular shira bitlarini qoʻriqlash bilan ancha ziyon yetkazadi. Chumolilar nashtarli hasharotlardir (lekin nashtarlari juda kalta, sut emizuvchi terisidan oʻta olmaydi shuning hisobiga ular chaqa olmaydi.)

Qanot qoqish juda tez: bir sekunda uy qora pashshasi -330 martagacha, chivin-600 martagacha, ba’zilarida hatto 1000 tagacha bo’lishi mumkin. Bularning hammasi qanot muskullarini va uning nerv sistemasi tomonidan boshqarilishi o’ziga xos takomillashganligindan dalolat beradi.Oyoqlari ba’zan juda uzun bo’lishi mumkin. Masalan uzun oyoqlilarda - Tipulidae. Panjalarida bir juft tirnoqlari bor, ular ostida yopishqichlari bo’ladi.

Qorni 4-10 ta bo’g’imdan iborat. Erkaklarida uning uchida mukammal tuzilgan genital apparat -gipopigiy bor. Tuxumdonlari turli miqdordagi politrofik tuxum naychalaridan iborat. Tirik tug’uvchi turlari ham bor. Ularda tuxum naychalari soni 1-2 qadar qisqargan, toq tuxumi yo’li esa bachadonga aylangan. Tuxum bu yerda lichinka fazasigacha rivojlanadi. Tuxumlari yoki lichinkalari suvga, tuproqqa, chiriy boshlagan moddalarga, jarohatlarga qo’yiladi. Tuxumi oq, yeysimon bo’ladi. Lichinkalari oyoqsiz, ko’pchiligi boshsizga o’xshab ketadi. G’umbagi erkin yoki oxirgi tullashda tanasidan ajralib, lekin tashlab yubormagan soxta pilla pupariy ichida bo’ladi. Bunday g’umbak yashirin g’umbak deyiladi.
Yillik sikli ko’plarida tez bo’g’in almashish bilan farqlanadi. Ko’p turlari yil davomida 6-10 taga qadar va undan ortiqroq, bo’g’in qaytarib rivojlanadi. Bunga uy qora pashshasi va bezgak chivin misol bo’ladi.
Ozig’i turli-tuman. Ko’p vakillari yetuki va lichinka fazalarida o’simlik va hayvon mahsulotlarining chiriyotgan qismlari bilan oziqlanadi. Parazit formalari ham bor. Ular qon so’radilar. Lichinklari boshqa hasharotlar, sut emizuvchilar, qushlar va boshqa hayvonlar, shuningdek odam tanasida rivojlanuvchi parazitlardir.
Chivinlar, uzun moʻylovli ikki qanotlilar(Nematocera) — ikki qanotli hasharotlar kenja turkumi. 20 mingdan ortiq turi, 35 oilasi bor. Yer yuzida juda keng tarqalgan. Koʻpchilik chivinlarning tanasi va oyoqlari ingichka, juda uzun. Asosan, lichinkalik davrida oziqlanadi. Lichinkasining ogʻiz apparati kemiruvchi tipda.

Chivinlar suvda, nam tuproqda, oʻsimliklar toʻqimasida va chirindilar orasida yashaydi. Voyaga yetgan chivinlar havoda hayot kechiradi, kamdan-kam turi (masalan, yapon dengiz chivini)ning barcha rivojlanish fazasi suvda oʻtadi. Chivinlarga gʻurra yasarlar, zamburugʻ chivinlari, uzunoyoq chivinlar, jarangdor chivinlar, qon soʻrar chivinlar, zahkashlar, iskaptoparlar, bukri pashshalar va boshqa oilalar kiradi. Chivinlar oʻsimlik toʻqimasi, odam va hayvon qoni bilan (bunda yuqumli kasalliklarni tarqatadi) oziqlanib zarar keltiradi. Qon soʻradigan chivinlar turli yuqumli kasalliklarni (masalan, bezgak, leyshmanioz) tarqatadi. Chivinlar hasharotxoʻr hayvonlar (qushlar, koʻrshapalaklar)ning , ularning suvdagi lichinkasi esa suv hayvonlari, ayniqsa, yosh baliqlarning asosiy ozigʻi sifatida katta ahamiyatga ega. Oʻzbekiston faunasida haqiqiy chivinlar (25 ga yaqin tur), bukri chivinlar (51 tur), zahkashlar (60 tur), iskabtoparlar (17 tur) keng tarqalgan.
Uy pashshasi (Musca domestica) — ikki qanotlilar turkumi haqiqiy pashshalar oilasiga mansub hasharot turi. Kattaligi 5–9 mm, keng tarqalgan sinantrop tur. Faqat odam yashaydigan joylarda uchraydi. Bir yilda 9 tagacha, jan.da 15 tagacha nayeli rivojlanadi. Urgʻochisi 2 oy yashab, 600 dan 2000 tagacha tuxum qoʻyadi. Hayot sikli(tuxumdan voyaga yetgan davrigacha) harorat va boshqa omillarga qarab 10 sutkadan 45 sutkagacha davom etadi. Qurtlari organik chirindilarda 10—45 kun davomida rivojlanadUy pashshasi har xil oʻtkir ichak kasalliklari (ich terlama, ichburugʻ, vabo va gelmintlar tuxumlari)ni tarqatadi.