Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

Mühasirə zamanı Parisdə olan adamlar, kütlənin sadədilliyinə dair bu cür çoxsaylı
nümunələri görüblər. Yuxarı mərtəbədə yandırılan şam dərhal düşmən tərəfə işarə
vermək kimi qəbul edilirdi, halbuki bir dəqiqəlik düşüncə kifayət edərdi ki, bunun
cəfəng fərziyyə olduğuna əmin olasan, belə ki, bir neçə millik məsafədən düşmən
əlbəttə, şam alovunu sezə bilməzdi.
Kütlə arasında asanlıqla yayılan əfsanələrin yaranması, təkcə onun sadədilliyi ilə
yox, həm də hadisələrin izdihamda toplanan adamların təəssüratlarında təhrif
olunmuş şəkildə əks olunması ilə əlaqədardır. Ən sadə hadisə kütlənin gözündə çox
tez daha böyük ölçü ala bilir. Kütlə obrazlarla düşünür və onun təsəvvüründə
canlanan obraz öz növbəsində digər, birinci ilə heç bir məntiqi əlaqəsi olmayan
obrazları doğurur. Hansısa faktı xatırlayanda, fikirlərin bir-birinə qəribə bağlılığı bəzən
bizdə xatirələr doğurur, bunu yada salsaq, onda biz həmin vəziyyəti çox asan dərk
edə bilərik. İdrak bizə həmin obrazlardan ibarət mənasız şeyləri göstərir, lakin
izdiham bunu özünün təhrif olunmuş təəssüratları tərəfindən canlandırıldığını
görmür və hər şeyi həqiqət kimi qəbul edir. Kütlə subyektiv olanı obyektiv olandan
ümumiyyətlə, ayırmır; şüur tərəfindən törənən və əksər vaxtlarda müşahidə edilən
faktla çox uzaq əlaqəsi olan hadisələri, izdiham real obrazlar hesab edir.
Elə görünür ki, kütlənin gözündə hər hansı bir hadisənin təhrifə məruz qalması,
çoxşaxəli xarakter alacaq, çünki izdihamı təşkil edən fərdlər tamamilə müxtəlif
temperamentlərə malikdilər. Amma qətiyyən elə deyil. Sirayətediciliyin təsiri altında
bu təhriflər bütün fərdlər üçün həmişə eyni xarakter daşıyır. Fərdlərdən birinin
xəyalına gətirdiyi ilk təhrif, sirayətedici təsirin nüvəsi rolunu oynayır. Müqəddəs
Georginin Yerusəlimdə divarlarda və bütün pəncərələrdəki təsvirini başlanğıcda
izdihamda yalnız bir nəfər görmüşdü, təlqin yolu ilə və sirayətedici möcüzə
nəticəsində həmin andaca o, digərləri tərəfindən də qəbul edildi.
Tarixdə tez-tez danışılan və həqiqiliyi minlərlə insan tərəfindən təsdiq edilən
bütün kollektiv hallüsinasiya mexanizmi həmişə bax, belə olur. Yuxarıda deyiləni,
kütləni təşkil edən fərdlərin şüur keyfiyyətlərinə bağlamaqla təkzib etmək, artıq bir
şey olardı. Həmin keyfiyyətlər əhəmiyyət daşımır; cahil və alim, əgər onlar artıq
izdihamda iştirak edirlərsə, müşahidə qabiliyyətindən eyni dərəcədə məhrum olurlar.
Həmin vəziyyət paradoksal görünə bilər, lakin sübut etmək üçün o qədər çox tarixi
faktlar var ki, bunun üçün cildlər lazım gələrdi. Amma oxucunu dəlilsiz təsdiqlərin
təəssüratları altında qoymamaq üçün sitat gətirdiyim həmin külli faktların arasından
təsadüfən seçdiklərimdən bir neçəsini nümunə olaraq göstərəcəyəm.
Kollektiv qarabasmaya aid ən tipik hadisə barədə - həm də nəzərə almaq lazımdır
ki, həmin hadisə zamanı kütlə hər növ fərdlərdən, ən cahildən tutmuş, ən təhsilliyə
qədər, təşkil olunmuşdu – leytenant Jülyen Feliks dəniz axınları barədə yazdığı və
sonradan “Revue Scientifique”də çap olunmuş kitabında qələmə alıb. “La Belle
Poule” freqatı güclü tufan nəticəsində ayrı düşdüyü “Berceau” korvetini axtararaq,
dənizdə üzürdü. Hadisə gündüz baş vermişdi və günəş parlayırdı. Birdən növbətçi tərk
edilmiş gəmini gördü. Heyət diqqətini həmin məntəqəyə yönəltdi və bütün zabitlər
və dənizçilər adamlarla dolu, yedək ipi ilə qayıqlara bağlanmış və həyəcan siqnalı
SOS! görünən salı aşkar müşahidə etdilər. Amma bütün bunlar kollektiv
qarabasmadan başqa bir şey deyildi. Admiral Defosse həmin andaca ölümə məruz
downloaded from KitabYurdu.org

---

qalanların köməyinə qayıqlar göndərdi. Fəlakət yerinə yaxınlaşdıqca zabitlər və
dənizçilər narahatlıq içində və əllərini uzadan bir dəstə adamı aşkar görür və çoxlu
səslərdən ibarət qarışıq hay-küy eşidirdilər. Nəhayət, qayıqlar həmin yerə çatanda
orada küləyin qonşu sahildən gətirdiyi yarpaqlı bir neçə budaqdan başqa heç nə
görmədilər. Bu cür aşkar dəlildən sonra, əlbəttə, qarabasma yoxa çıxmışdı.
Bu nümunədə biz kollektiv hallüsinasiya yaranması mexanizmini aşkar izləyə
bilirik. Bir tərəfdən, burada gözləmə diqqətində olan kütləni, digər tərəfdən – -
dənizdə tərk edilmiş gəmini görən növbətçi tərəfindən olunan təlqini görürük; həmin
təlqin, sirayətedici yolla orada olanların hamısı, həm zabitlər, həm də dənizçilər
arasında yayılmışdı.
Qarşısında baş verənləri düzgün görməyə imkan verən qabiliyyətin məhv olması
və real faktların yerinə heç bir əlaqəsi olmayan qarabasmaların gəlməsi üçün kütlənin
çoxsaylı olması mütləq deyil. Bir neçə fərd bir yerə toplaşdıqdan sonra – hətta ən
görkəmli elm adamları olsalar belə – onlar artıq kütləni təşkil edirlər. Bəzən onlar hər
halda kütlənin öz peşələrindən kənara çıxan hər bir şeyə münasibətdə, bütün
xassələrini mənimsəyirlər. Ayrılıqda həmin alimlərin hər birində mövcud olan tənqidi
müşahidə eləmək bacarığı, izdihamda dərhal yoxa çıxır. Fərasətli psixoloq Davenin
“Annales des Sciences psychiques”də yazdıqları, həmin vəziyyəti təsvir etmək üçün
bizə olduqca maraqlı nümunə verir. Aralarında İngiltərənin ilk elm adamlarından biri
Uollesin də olduğu görkəmli müşahidəçiləri bir araya toplayan Dave onların qarşısına
(öncədən otaqda olan bütün əşyaları onlara tədqiq etməyi və hər şeyə möhür
vurmağı təklif edir) spiritlə bağlı (spirit, ölülərin ruhları ilə münasibətə girmək və
onların verdikləri cavablarla bilinməyən şeyləri, ruhlar aləminə aid bilgiləri
öyrənmək): ruhların maddiləşməsi, taxta üzərində yazma və s. kimi bütün klassik
fenomenləri qoydu. Ardınca da onlardan gördüklərini yazılı şəkildə təsdiq edən
cavablar aldı, hansı ki, orada deyilirdi ki, yuxarıda sadalanan fenomenlər yalnız
fövqəltəbii güclərin köməyi sayəsində ortaya çıxır. Dave etiraf edirdi ki, bütün bu
təzahürlər çox sadə hiylənin nəticəsində ortaya çıxmışdı. “Davenin təcrübələrində ən
qəribəsi, – hekayə müəllifinin dediyinə görə, – heç də fokusların özü yox, yeri
gəlmişkən, həmin fokusların arasında çox əcaibləri də var idi, şahidlərin ifadələrinin
onun irəli sürdüyü məqsədə həsr olunmaması ilə bağlı böyük uyğunsuzluq idi.
Buradan belə çıxır ki, çoxsaylı şahidlərin müsbət hekayələri tamamilə yanlış ola bilər,
belə ki, məlum hadisədə, əgər həmin ifadələr həqiqi qəbul olunarsa, onda qeyd
edilən təzahürlərin heç bir hiylə ilə izah etməyin mümkünsüzlüyü ilə razılaşmaq lazım
gələr. Amma Davenin istifadə etdiyi metodlar o qədər sadə idi ki, onlardan istifadə
etmək cəsarətinə heyrətlənməmək mümkün deyil. Lakin kütlənin ağlı üzərində elə
gücə malik idi ki, o, əslində olmayan şeyi gördüyünə hamını inandıra bilirdi”. Bu
hadisədə yenə də hipnozçunun, hipnoz edilənlər üzərində hökmranlığının təzahürünü
görürük və əgər həmin gücə ən yüksək ağıllar belə tabe olursa, öncədən
həyəcanlanan adi kütlə çox asanlıqla ona itaət edəcək!
Bu cür nümunələr kifayət qədərdir. Elə bu sətirləri yazarkən, bütün qəzetlər suda
boğulmuş iki balaca uşağın Sena çayından çıxarılması haqda hekayətlərlə dolu idi. Ən
azından bir çox şahidlər həmin uşaqların şəxsiyyətlərini qəti şəkildə tanıdıqlarını
etiraf etmişdilər. İfadələri o qədər bir-birinə bənzəyirdi ki, işi aparan müstəntiq heç
downloaded from KitabYurdu.org

---