H ar
bir
narsada
U M IS
turlari
(umumiylik,
mohiyat,
imkoniyat, sabab) yaxlit holda mavjud bo'ladi va AHV O turlari
birgalikda
(alohidalik,
hodisa,
voqelik,
oqibat)
yaxlit
holda
voqelanadi. Masala mohiyatini yaqqolroq t a sa w u r qilish uchun
ham m aga tushunarli bo'lgan hayotiy bir dalilga murojaat qilamiz.
Hovlida beshta har xil o'rik daraxti bo'lib, ular bevosita
kuzatishda
berilgan, sezgi a ’zolari yordamida ularni his qila olamiz.
Lekin ongim izda yaxlit o'rik tushunchasi mavjud. U bevosita
kuzatishda berilmagan bo'lib, aqliy yo'l bilan tiklangan. Falsafada
ana shu «um um an o'rik»ka nisbatan U M IS , muayyan, ko'z
oldimizda turgan o'rikka nisbatan AHVO atamasini qo'llash
mumkin.
Bevosita kuzatishda berilmagan
U M IS va sezgilar
yordamida his qilish m um kin bo'lgan AHVOning biri ikkinchisisiz
bo'lmaydi. Masalan, «um um an o'rik»
tushunchasi xususiy, yakka,
alohida o'riklar haqidagi tasaw urlardan tiklansa, yakka o'rik
«um um an o'rik»ning voqelanishi,
muay/anlashuvi.
U M IS va
AHVOni farqli belgilari asosida quyidagicha t a s a w u r qilishi
m um kin (1-jadval):
1-jadval
UM IS
AHVO
Moddivlikdan xoli
Moddiylikka ega
Takrorlanuvchan
Betakror
Cheklangan
Cheksiz
va h.
Buni quyidagicha sharhlash mumkin:
1. « U m u m a n o'rik» U M IS sifatida ong orqali idrok etiladi. U
o'zida yakka, alohida o'riklarning barcha um um iy belgilarini
mujassamlashtirib, farqli jihatini chetda qoldiradi. Masalan, bir
o'rik — daraxti erta, ikkinchisi esa kech pishadi,
uchinchisi achchiq
danakli, to'rtinchisi esa kam hosillidir. Bu farqli jihatlar «o'rik»
U M IS id a aks etmaydi. Ular AHVOlarda namoyon bo'ladi. AHVO
moddiy tarzda bo'lib, sezgi uzvlariga t a ’sir qiladi.
2.
«U m u m an
o'rik»
U M ISi
har bir o'rik AHVOsida
takrorlanadi. Borliqda qancha AHVO bo'lsa ham, har birida U M IS
o'zining bir qirrasini nam oyon qilaveradi. Lekin AHV O sifatidagi
muayyan o'riklar takrorlanmaydi.
Kesilgan bir o'rikni qayta
ekishning iloji yo'q. A m m o qancha o'rik kesilgani-yu ekilgani bilan
u m u m an , o'rik U M IS i o'zgarm asdan turaveradi. U M IS barqaror,
A H V O o'tkinchidir.
3.
U M IS
sifatida «um um an o'rik» bitta. A m m o o'rik
AHVOIari cheksiz. Shu kungacha mavjud bo'lgan
va kelajakda
29
ekib, o ‘stiriladigan o 'riklar sonini t a s a w u r qilib bo'lmaydi. A m m o
U M IS bittaligicha turaveradi.
U M IS
va
A H V O
munosabati
falsafada
substansiya
va
aksidensiya, tasaw ufda
zot
va
tajalli
sifatida qaraladi.
X o'sh, falsafiy U M I S va A H V O til hodisalarga nisbatan
qanday tatbiq etiladi?
(
Qalin
), (
qora), (katta)
so'zlaridagi [a] tovushlarini talaffuz
qilaylik. Sezgilarimiz 6 ta
[a]
unli tovushni his qiladi. Bundagi
birorta
(a)
tovushini qayta talaffuz qilib bo'lmaydi. Qayta aytilgani
esa
endi yettinchi
(a)
tovushi bo'ladi. Talaffuz qilingan
(a)
tovushini (boshqa tovushlarni h am ) qayta talaffuz. qilish m um kin
em as va har bir qayta aytilgan tovush yangi ekan, demak,
nutqimizdagi
(a)
tovushlari
cheksiz
bo'lib,
hech
qachon
takrorlanmaydi va sezgi a ’zolari yordam ida his qilinadi (aytilganda
eshitiladi, yozilganda o'qiladi).
(a)
tovushi AHVO bo'lib, u
yuqorida zikr etilgan «alohida o ‘rik»ka m onand.
A HV Olar qanchalik k o 'p , rang-barang bo'lishiga qaramay,
ongimizda ularning u m um lashm asi sifatidagi yakka
[a]
U M IS i bor.
Bu
[a]
yuqorida aytilgan « u m u m an o'rik» kabi moddiylikka ega
emaslik
(ongda
psixofizik
h o latda
mavjudlik),
barcha
(a)
AHVOlarida takrorlanuvchanlik, m iqdoran cheklilik (ya’ni bittalik)
xossalariga ega. F onetik A H V O
tovush
va
fonologik U M IS
fonem a
deb yuritiladi.
Falsafiy U M IS va A H V O ning leksikada voqelanishiga diqqat
qilamiz. Misollar:
M en kitob о ‘qishni boshladim. Bu kitobni Halim
nega keltirdi? Kitob qiziqarliligi bilan m eni tezda o'ziga rom qildi
gaplarida uchta
(kitob)
so'zi mavjud. Bu so'zning ham har biri
«muayyan
o'rik»,
«muayyan
(a)
tovushi»
kabi
moddiy
voqelanganlik, takrorlanm aslik belgilariga ega va ular qatorini yana
cheksiz davom ettirish m um k in bo'lganligi
sababli m iqdoran
cheklanmaganlik kabi A H V O larning barchasiga xos belgilarni
o'z ida mujassamlashtirgan. Cheksiz
(kitob)
so'zlarining zamirida
esa «um um an kitob» U M IS i yash ii’ -gan. U nutqqa chiqadigan
barcha
(kitob)
so'zlari u c h u n doim iy asos sifatida yashaydi. Chunki
ikkinchi
(kitob)
so'zi birinchisining ta.uuri emas. U — yangi so'z.
Uchinchisi va qolgan barcha so'z lar
1
. J
4111
shunday fikrni aytish
m um kin.
Shuningdek, morfologivada [-«/]
tushum kelishigi shaklining
turli
nutqiy
qo'llanishlari
morfologik
AHV Olar
bo'lib,
bu
qo 'shim chala r
ongdagi
[-ni]
U M IS i
(morfemasi)
asosida
voqelangan.
30
Sintaksisda U M IS va A HV O munosabati quyidagi tarzda
nam oyon b o la d i. Masalan,
Kitobning varag'i
Uyning eshigi
H alim ning savoli
Qog ‘ozning qalinligi
R uchkaning qopqog
7
kabi so‘z birikmalari alohida-alohida AHV O bo'lib, ularning
u m um iy
Dostları ilə paylaş: