Racjonalność Boga w teologii procesu. Przyczynek do relacji nauka-wiara mgr Jakub Dziadkowiec

Racjonalność Boga w teologii procesu. Przyczynek do relacji nauka-wiara

• mgr Jakub Dziadkowiec

• Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

• Towarzystwo Metafizyczne im. A.N. Whiteheada

• e-mail: [e-mail]

• www.kul.pl/dziadkowiec

• Kraków, 11 grudnia 2010

Plan wystąpienia

• Wprowadzenie

• Trzy typy racjonalności Boga:

• 2.1. średniowieczna,
• 2.2. nowożytna,
• 2.3. procesualna.

• Panenteizm i atrybuty Boga:

• 3.1. wszechmoc,
• 3.2. wszechwiedza,
• 3.3. doskonałość i (nie)zmienność.

• Relacja nauka-wiara

• 4.1. „nowa teologia” procesu,
• 4.2. Tajemnica.

• Wnioski

2 x motto

• „Non in dialectica complacuit Deo salvum facere populum suum.”

• John Henry Newman An Essay in Aid of a Grammar of Assent [1870]

• „What we need is to make a renewed attempt to worship the objective God, not our forefathers’ doctrines about him.”

• Charles Hartshorne The Divine Relativity [1948, 148]

Wprowadzenie

• M. Heller [2008, 181]:

• „Bóg myśli racjonalnie, struktura świata jest urzeczywistnieniem stwórczego zamysłu Boga, zamysł ten jest więc w swej istocie głęboko racjonalny.”

Osobowy Jahwe i grecki filozof

• A.N. Whitehead [1988, 21]:

• „Musi się ono [przekonanie o racjonalności świata – J.D.] wiązać z naciskiem, jaki średniowiecze kładło na racjonalność Boga, którego wyobrażano sobie jako istotę o osobowej mocy Jahwe i o racjonalności greckiego filozofa. Każdy szczegół znajduje się pod kontrolą i jest elementem porządku: badania nad przyrodą muszą prowadzić do podtrzymania wiary w racjonalność.”

Główna teza

• Średniowieczne (klasyczne) wyobrażenie o racjonalności Boga

• Rozwój filozofii i nauk przyrodniczych od renesansu po czasy dzisiejsze

• Spór między nauką a wiarą (religią)

• Jak można dzisiaj rozumieć racjonalność Boga?

• Główna teza wystąpienia jest następująca:

• Teologia procesu, poprzez dookreślenie sposobu działania Boga w świecie oraz Jego atrybutów, wprowadza procesualny typ racjonalności Boga, który stwarza możliwość pełniejszego ujęcia relacji między nauką a wiarą.

Schemat argumentacji

Trzy typy racjonalności Boga

• 2.1. Racjonalność średniowieczna:

• inteligibilność świata ufundowana w racjonalnym Bogu,

• racja uniesprzeczniająca fenomeny,

• absolutna wszechmoc, stworzenie z nicości,

• scholastyka – „racjonalna orgia średniowiecza”,

• egzystencjalna zależność stworzenia od Stwórcy.

2.3. Racjonalność procesualna

• Sprzeciw wobec:

• marginalizacji znaczenia Boga w naturalnej historii Wszechświata (racjonalność nowożytna),
• absolutnej zależności przygodnego świata od Boga (racjonalność średniowieczna).

• Współ-uczestniczenie Boga w procesie kreacji,

• Bóg jako „poeta świata, z czułą cierpliwością prowadzący go przez swoją wizję prawdy, piękna i dobra” [P&R 346],

• Wabienie i perswazja zamiast koniecznych dekretów,

• Zasada Konkretyzacji i ostateczne ograniczenie zamiast Pierwszego Poruszyciela,

• Bóg to podstawa racjonalności świata – nadaje światu własne wzorce i proponuje wizję całości.

Bóg: tyran – matematyk – poeta?

Panenteizm i atrybuty Boga

3.1. Wszechmoc

3.2. Wszechwiedza

• Problem złudnej wolności (wyboru) [Hartshorne 1984, 3]:

• „Nasze jutrzejsze uczynki, o których jeszcze nie zdecydowaliśmy, są zawsze lub odwiecznie obecne dla Boga, dla którego nie istnieje otwarta przyszłość.”

Ujęcia i zdarzenia przyszłe

• Teoria ujęć [prehensions]:

• wiedzieć znaczy ujmować,
• ujmowanie jest relacją wewnętrzną,
• boska wiedza wydarzeń aktualnych konstytuuje Boga w Jego wtórnej naturze,
• wszechwiedza oznacza zdolność do ujmowania wszystkich bytów, ich znajomość jako minionych.

3.3. Doskonałość i (nie)zmienność

• Doskonałość – zdolność do ujmowania wszystkiego, co się wydarza w świecie:

• Dostarczanie światu wzorców (czuć konceptualnych) zgodnie z aktualną potrzebą – pierwotna natura,
• Reagowanie na zaistniałą nowość, odpowiedź na działania bytów doczesnych – wtórna natura.

• B. Epperly [2006b, 9]:

• „Teologia procesu twierdzi, że zmieniający się Bóg, który okazjonalnie jest ‘zaskakiwany’ przez świat, jest prawdziwie żyjącym Bogiem, który inicjuje nowe możliwości kształtowania zmieniającego się świata. Bóg doświadcza zarówno bólu, jak i radości wszechświata. Nasz ból naprawdę ma znaczenie dla Boga, nasze modlitwy kształtują boskie doświadczenie. Jak twierdzi Whitehead, Bóg jest ‘współ-odczuwającym towarzyszem, który rozumie’.”

Relacja nauka-wiara

• M. Heller / O. Pedersen [2009, 68]

• „Kłopoty teologii katolickiej z naukami wynikają stąd, że teologia ta zbyt mocno związała się z filozoficzną tradycją, nawiązującą do Arystotelesa, podczas gdy nauki wywodzą się z obcej arystotelizmowi tradycji archimedejskiej.”

• Odmienne od arystotelesowsko-tomistycznego zaangażowanie filozoficzne

• M. Heller [2009, 76]:

• „Od czasów kardynała Newmana wiadomo, że nawet dogmaty wiary, w swojej warstwie interpretacyjnej, podlegają ewolucji.”

4.1. „Nowa teologia” procesu

• „nowa teologia” - taki styl uprawiania teologii, w którym pozostaje ona w sprzężeniu z naukami przyrodniczymi, z „nową fizyką”.

• Teza: filozofia i teologia procesu stanowią konceptualne zaplecze dla tego programu

• Podstawowe założenia „nowej teologii”:

• Matematyczność świata – podstawowe struktury są matematyczne,
• Pole racjonalności – „przyroda jest matematyczna, gdyż podstawowym poziomem w jej ontycznej strukturze jest poziom pola racjonalności” [Życiński 1987, 176].

Byty wieczne i potencjalności

• Życiński [1987, 182-183]:

• „Tłumacząc fakt matematyczności przyrody Whitehead nie używa wprawdzie wyrażenia ‘pole racjonalności’, niemniej zasadnicze tezy jego interpretacji pozostają równoważne treściowo z proponowaną przeze mnie hipotezą pola. (...)

Bóg jako pole racjonalności

• Byty wieczne [eternal objects]:

• platońskie formy bądź idee,
• pierwotna natura Boga,
• racjonalność świata to racjonalność Boga.

• Potencjalność [potentials]:

• czysta – utożsamiana z bytami wiecznymi,
• realna – „uwarunkowana indeterminacja” realnego wzrostu [P&R 22]; pole fizyczne Boga utworzone z ujęć bytów wiecznych,
• wtórna natura Boga.

• Pole racjonalności:

• byty wieczne + realna potencjalność

• =

• Bóg w dwóch naturach

4.2. Tajemnica

• Transcendentny aspekt Boga,

• Heller [2008, 238]:

• „Pytanie o ostateczne wyjaśnienie wszechświata uzyskało odpowiedź, ale kosztem zatopienia go w Nieskończoność Boga. I tak oto stanęliśmy wobec Tajemnicy, lub lepiej – ponieważ sami jesteśmy cząstką wszechświata – daliśmy się ogarnąć Tajemnicy.”

• Badania przyrodnicze wskazują miejsca, w których przejawia się boża transcendencja,

• Bóg jest nieywjaśnialną racją dla racjonalności świata,

• Nie negacja, lecz uzupełnienie klasycznej teologii,

• Teologia procesu wspiera tego rodzaju argumentację: Bóg jako ostateczne ograniczenie dla bytów aktualnych – granica racjonalności.

Ostateczne ograniczenie

• Whitehead [1988, 187]:

• „Bóg jest ostatecznym ograniczeniem, a Jego istnienie to coś ostatecznie irracjonalnego. Nie da się bowiem podać uzasadnienia ograniczeń, które z natury swej jest On w stanie narzucić. Bóg nie jest konkretny, ale jest podstawą konkretnej aktualności. Nie sposób podać racji natury Boga, ponieważ natura ta jest podstawą racjonalności.”

• Apofatyczny element teologii procesu,

• Dookreślenie immanentnego aspektu bytu bożego, dające fundamenty pod rzetelny dialog na linii nauka-wiara, nie odbywa się kosztem rezygnacji z aspektu transcendentnego,

• Tajemnica jako wynik dociekań filozoficznych i przyrodniczych.

Wnioski [1-3]

• Procesualny typ racjonalności Boga podkreśla immanentny aspekt Boga, który współ-uczestniczy w powstawaniu bytów doczesnych, posiadających własne zdolności auto-kreacji.

• Panenteizm teologii procesu zakłada rozróżnienie na pierwotną i wtórną naturę Boga oraz stanowi przesłankę dla tezy o dwubiegunowej racjonalności Boga.

• Tradycyjnie przyjmowane atrybuty Boga – wszechmoc, wszechwiedza, doskonałość i niezmienność – zostają przedefiniowane i dookreślone w ujęciu procesualnym.

Wnioski [4-5]

• Hellera program „nowej teologii” posiada konceptualne zaplecze w filozofii procesu, która proponuje odmienne zaangażowanie filozoficzne dla tradycyjnej problematyki teologicznej.

• Teologia procesu rzuca nowe światło na relację nauka-wiara, gdyż wskazuje miejsca współpracy naukowców i teologów. Ujęcie Boga jako ostatecznego ograniczenia podkreśla transcendentny aspekt Jego racjonalności, która pozostaje Tajemnicą.

Dziękuję za uwagę!

Bibliografia

• Cobb, John B. (2008), Whitehead Word Book. A Glossary with Alphabetical Index to Technical Terms in Process and Reality, Claremont, P&F Press.

• Epperly, Bruce G. (2006a), “Process Theology and Lived Omnipresence: An Essay in Practical Theology”, Encounter 68 (2), 19-31.

• ― (2006b), “Process Theology. For Every Day People”, internet: http://processandfaith.org/resources/curricula/Process%20Theology-Study%20Guide.pdf (6 XII 2010).

• Hartshorne, Charles (1948), The Divine Relativity: A Social Conception of God, New Heaven, Yale University Press. Hefner, Philip (1993), The Human Factor: Evolution, Culture and Religion, Minneapolis, Fortress Press.

• Heller, Michał (2008), Ostateczne wyjaśnienia Wszechświata, Kraków, Universitas.

• ― (2009), Teologia i Wszechświat, Tarnów, Biblos.

• Newman, John Henry (1887), An Essay in Aid of a Grammar of Assent, London, Longmans, Green, and Co.

• Whitehead, Alfred North (1978), Process and Reality. An Essay in Cosmology, New York, The Free Press.

• ― (1988), Nauka i świat współczesny, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax.

• Życiński, Józef (1987), „Filozoficzne aspekty matematyczności przyrody”, w: M. Heller / A. Michalik / J. Życiński (red.), Filozofować w kontekście nauki, Kraków, Polskie Towarzystwo Teologiczne, 170-185.