Radioprotektor. Radioprotektorlarning tasniflanishi. Radioprotektorlarning ta’sir mexanizmi

Reja:
Radioprotektor. Radioprotektorlarning tasniflanishi. Radioprotektorlarning ta’sir mexanizmi.
Radioizotoplar va ularning tibbiyotda qo‘llanilishi.
Tibbiyot tadqiqotlarida va kasalliklarga tashxis qo‘yishda radioizotoplardan foydalanish.
Foydalanilgan adabiyotlar

Hozirgi vaqtda dunyoning ko‘pgina hududlarida yadro ob’yektlarida yuz bergan texnogen halokatlar oqibatida radioekologik vaziyat keskin izdan chiqishi qayd qilinadi. Bu holat samarali ta’sirga ega radioprotektor preparatlarni yaratish masalasining dolzarbligini belgilab beradi.

Radiatsion nurlanishning salbiy ta’siridan himoyalanish va nurlanish kasalligiga qarshi ishlatiluvchi moddalar umumiy nom bilan radioprotektorlar deb nomlanadi. Radioprotektorlar sifatida amaliyotda tarkibida oltingugurt atomi mavjud bo‘lgan preparatlar (sistamin), serotonin hosilalari (meksamin), glitseratefiri (batilol), kaliyyodid, enteralsorbentlar, kompleksonlar (pentatsin, ferrotsin), farmakologik preparatlar (leykogen, zimozan suspenziyasi, aktovegin), turli xil surtma malhamlardan (tezan, parmidinsurtmasi, dietonsurtmasi) foydalaniladi.
Radioprotektor (lotin tilida radius – nurva protector – himoya qilmoq degan ma’noni anglatadi) – biologik organizmning ionlashtiruvchi nurlanish ta’siriga chidamliligini oshiruvchi kimyoviy modda hisoblanadi. Bu yo‘nalishdagi dastlabki muvafaqqiyatli sinov tajribalari 1949 yilda amalga oshirilgan. Radioprotektorlar hujayrada amalga oshuvchi fizik-kimyoviy jarayonlar, moddalar almashinuvi faolligiga ta’sir ko‘rsatish orqali radiatsion nurlanishning salbiy ta’sirini susaytiradi.
1945 yilda yuz bergan «Xirosima–Nagasaki fojeasi» dan keyin radio biofizika fan sohasi rivojlanishida yangi davr boshlangan. Ya’ni, radiatsion nurlanishning odam organizmiga ta’sir oqibatlari aniqlangan, shuningdek nurlanish kasalligiga qarshi davolash va profilaktika nuqtai nazaridan samarali vositalarni yaratish yo‘nalishida ilmiy tadqiqotlar boshlangan.
1955 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan Atom radiatsiyasining odam organizmiga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha qo‘mita tashkil qilingan.
Ionlashtiruvchi nurlanish ta’siri davomida yoki ushbu ta’sirdan keyin, odam organizmida radiatsion zararlanishga qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi har qanday modda – radioprotektor (Radioprotective agent) sifatida qayd qilinishi mumkin. Umumiy holatda, radioprotektorlar 3 ta guruhga tasniflanadi:
Profilaktik moddalar (Prophylactic agents);
Mitigatorlar (Mitigators);
Terapevtik (davolovchi) moddalar.
Profilaktik radioprotektorlar – radiatsion nurlanish ta’sir qilishi oldidan qo‘llanilganda, ionlashtiruvchi nurlanishning organizmga salbiy ta’sirini susaytiruvchi moddalar hisoblanadi.
Mitigatorlar– radiatsion nurlanish ta’siri davomida yoki undan keyin, nurlanishning salbiy ta’sirini susaytirish maqsadida qo‘llaniluvchi radioproteksion moddalar hisoblanadi. Mitigator moddalar radionuklidlarning biologik to‘qima hujayralariga so‘rilishini, yig‘ilishini susaytiradi. Masalan, kaliyyodid () qo‘llanilganda qalqonsimonbez hujayralarida radioaktiv izotopi yig‘ilishi susayishi qayd qilinadi. Kaliyyodid () tuzi qalqonsimonbezning yodga bo‘lgan talabini qondiradi va o‘z navbatida, radiatsion nurlanish fonida radionuklidlarning (jumladan, ) salbiy ta’sirini susaytiradi.
Terapevtik (davolovchi) moddalar – radiatsion nurlanish ta’sirida yuzaga keluvchi patologik holatlarni (nurlanish sindromlari) bartaraf qilish, biologik to‘qimalar hujayralari funksiyasini qayta tiklash maqsadida foydalaniluvchi radioprotektor moddalar hisoblanadi.
Odatda, radioprotektorlar kimyoviy tuzilishi va ta’sir mexanizmiga ko‘ra, tasniflanadi. Kimyoviy tuzilishiga ko‘ra, radioprotektorlar quyidagi turlarga tasniflanadi:
Tarkibida oltingugurt atomi mavjud bo‘lgan radioprotektorlar (merkaptoetilamin, aminotiol).
Indolilalkilaminlar (meksamin, serotonin).
Arilalkilaminlar (tiramin, noradrenalin, dofamin, adrenalin).
Imidazol hosilalari.
Boshqa radioprotektorlar (atsetilxolin).
V1, V2, V12 vitamin, gormonlar (estradiol, estriol, androsteron, metiltestosteron, adrenokortiqotropgormon, adrenalin, noradrenalin) tabiiy radioprotektorlar hisoblanadi.
Ta’sir mexanizmiga ko‘ra, radioprotektorlar quyidagi turlarga tasniflanadi:
Gipoksik ta’sir ko‘rsatuvchi radioprotektorlar (serotonin, meksamin, feniltiazol, benzotiazol, ditiazin, imidazolin);
Gipoksik tavsifga ega bo‘lmagan ta’sir ko‘rsatuvchi radioprotektorlar (sistamin, sistein, sistafos, gammafos).
Foydalaniluvchi doza qiymatiga bog‘liq holatda, radiatsion nurlanishdan himoyalash samaradorligiga ko‘ra radioprotektorlar quyidagi guruhlarga tasniflanadi:
Mieloprotektorlar– odatda, bir martalik radiatsion nurlanishda (1–10 Gr) samarali qo‘llaniladi;
Enteroprotektorlar – (tiazol, triazol, tiadiazin, geterilalkan, prostaglandin) 10–20 Gr diapazonda radiatsion nurlanishga qarshi qo‘llanilib, organizm to‘qima hujayralarida kislorod iste’moli qiymatini susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Serebroprotektorlar – (glotamatergik sinaps blokatorlari) 80 Gr radiatsiya nurlanishi ta’siriga qarshi foydalaniladi.
Shuningdek, radioprotektorlar himoyaviy ta’sir vaqti davomiyligiga ko‘ra quyidagi turlarga tasniflanadi:
Qisqa vaqt davomida ta’sir ko‘rsatuvchi radioprotektorlar (adrenalin, noradrenalin);
Uzoq vaqt davomiyligida ta’sir ko‘rsatuvchi radioprotektorlar.
1942 yilda V.Deyl tomonidan ayrim kimyoviy moddalar (radioprotektor) hosil bo‘luvchi erkin radikallarni bog‘lab olishi hisobiga, radiatsion nurlanishning ferment tizimlari funksiyasiga buzuvchi ta’siri darajasini susaytirishi aniqlangan.
1960 yillarda Z.Bak va P.Aleksander tomonidan radioprotektorlarning hujayrani radiatsion nurlanish ta’siriga chidamli holatga o‘tkazishi («biokimyoviyshok») haqidagi gipotezasi, shuningdek E.F.Romantsev tomonidan «radioprotektorlarning majmuaviy biokimyoviy ta’sir mexanizmi» (1968), E.Ya.Grayevskiy tomonidan «sulfigidril ta’sir» (1969) kabi gipotezalar ilgari surilgan.
1970 yillarning oxirida E.N.Goncharenko va Yu.B.Kudryashev tomonidan «radio rezistentlikning endogen foni» gipotezasi ilgari surilgan, ya’ni radioprotektorlar biologik to‘qimalarda lipidlarning peroksidli oksidlanishini mahsulotlari hosil bo‘lishini kamaytirishi, shuningdek bunda radiatsion nurlanishning salbiy ta’siriga qarshilik ko‘rsatuvchi, antioksidant moddalar, tiol guruhiga ega moddalar, biogen aminlar konsentratsiyasi ortishi qayd qilinadi.
Radioprotektorlarning ta’sir mexanizmi radiatsion nurlarish davomida biologik to‘qima hujayralarida nurlanish ta’siriga sezgir biokimyoviy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish orqali ifodalanadi.
Natriy nitrat (NaNO3) tuzi hujayralarning bo‘linish jarayonini susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatishi orqali, shuningdek metgemoglobin hosil qilishi asosida radioproteksion ta’sir ko‘rsatadi.
Umumiy holatda radioprotektorlarning ta’sir mexanizmi quyidagi holatlar asosida tushintiriladi:
Erkin radikallarni o‘ziga bog‘lab oladi;
Mitoxondriyada oksidlanish-qaytarilish potentsiali qiymatini o‘zgartiradi;
Endogenguruhlar kontsentratsiyasini oshiradi;
Radiatsion nurlanish ta’siriga chidamlilik darajasini oshiradi. Masalan, serotonin, dofamin, gistamin kabi endogen aminlar kontsentratsiyasi ortishi radiatsion nurlanish ta’siriga chidamlilik darajasini oshiradi;
Kislorod «effekti» mexanizmi faolligini susaytiradi;
Ayrim radioprotektorlar DNK reperatsiyasi jarayonini kuchaytiradi;
Hujayrada moddalar almashinuvi jarayoni faolligi susayishi hisobiga radiatsion nurlanish ta’siri susayadi.
Hozirgi vaqtda amaliyotda «Sistamin gidroxlorid», «IndralinB190», «S–naftizin» radioprotektor preparatlaridan foydalaniladi.
Tadqiqotlarda statinlar (statins) radiatsion nurlanish sharoitida DNK reparatsiyasi jarayonini faollashtiruvchi ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan.
Amalga oshirilgan tadqiqotlarda in vitro sharoitida kofein radioprotektor sifatida ta’sir ko‘rsatishi va γ-nurlanish sharoitida DNK makromolekulalari strukturasida yuzaga keluvchi buzilishni sezilarli darajasi kamaytirishi qayd qilingan.
Shuningdek, amalga oshirilgan tadqiqotlarda biologik ob’yektlar tarkibida suv miqdori ortishi bilan radiatsion nurlanishning salbiy ta’siri susayishi qayd qilingan.
Ayrim tadqiqotlarda asalari (Apis mellifera) zaharining radioproteksion ta’sirga egaligi qayd qilingan.
Tibbiyot amaliyotida radioprotektor preparatlardan o‘sma kasalliklarini radiatsion nurlanish yordamida davolash (onkoterapiya) jarayonida foydalaniladi. Ma’lumki, odam organizmi to‘qima hujayralarining tabiiy funksional faolligi izdan chiqishi va organizm uchun havf tug‘diruvchi hujayralarga aylanishi kuzatilgan holatda, organizm genomida bu hujayralarning «o‘z-o‘zini nobud qilish dasturi» ishga tushirilishi asosida yo‘q qilinishi amalga oshadi. Biroq, immun tizim funksiyasi susayishi natijasida funksiyasi ishdan chiqqan hujayralarni «tanib olish» jarayonining faolligi susayadi va o‘z navbatida, nazoratsiz ravishda, cheksiz ko‘payish xossasiga ega bo‘lgan o‘sma hujayralari kelib chiqadi va organizm hayot faoliyati uchun havf yuzaga keladi. Radiatsion terapiya odam organizmida o‘sma hujayralarining ko‘payishini cheklash va yo‘qotishga qaratiladi. Biroq, radiatsion nurlanishishdan chiqqan hujayralarga tanlab ta’sir ko‘rsatmaydi va bunda sog‘lom to‘qimalarning ham radiatsion zararlanishi kuzatiladi. Shu sababli, bunday vaziyatda organizmning umumiy holatini yaxshilovchi radioprotektor preparatlardan foydalanish zaruriyati tug‘iladi.
Masalan, radioterapiya amaliyotida foydalaniluvchi, tarkibi limon siropi, leysin, valin, izoleysin, taorindan tashkil topgan – «Sartar» (Rossiya) radioprotektor preparati odam organizmida zaharli moddalarning salbiy ta’sirini susaytiruvchi, antioksidant, gepatoprotektor, radioprotektor ta’sir faolligiga egaligi va immun tizim funksiyasini faollashtirishi qayd qilinadi.
Bioflavonoidlar – potentsial samarali ta’sirga ega radioprotektorlar sifatida.
Odatda, ko‘pgina kimyoviy radioprotektor preparatlar yuqori darajada toksik ta’sirga egaligi va qisqa vaqt (~1–2 soat) davomida terapevtik ta’sir ko‘rsatishi qayd qilinib, shu sababli fitopreparatlar asosida, samarali ta’sirga ega bo‘lgan va qo‘shimcha salbiy ta’sir kuzatilmaydigan radioprotektor preparatlarning yangi avlodini yaratish muhim ahamiyatga ega hisoblanishi ta’kidlanadi.
Shuningdek, tibbiyot amaliyotida o‘sma kasalligiga qarshi radiatsion terapiya usulidan foydalaniladi, biroq radiatsion nurlanish me’yoriy holatdagi biologik to‘qimalarga nisbatan salbiy ta’sir ko‘rsatishi tasdiqlangan.
Shu sababli, hozirgi vaqtda kimyoviy radioprotektor moddalarning (AET, WR 2721, WR 1065 va boshqalar) salbiy toksik ta’sirga egaligi uchun, tabiiy o‘simlik moddalari asosida, toksik ta’sirga ega bo‘lmagan radioprotektor preparatlarni ishlab chiqish yo‘nalishida amalga oshiriluvchi tadqiqotlar dolzarb ahamiyatga ega hisoblanishi qayd qilinadi. Amalga oshirilgan tadqiqotlarda in vitro sharoitida o‘simlik moddalari asosida yaratilgan ayrim radioprotektor moddalar qon tizimiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, shuningdek tajriba hayvonlari organizmida immun tizimini faollashtirishi orqali terapevtik ta’sir ko‘rsatishi qayd qilingan.
Α–Tokoferolmonoglyukozid– toksik ta’siri kam bo‘lgan, samarali radioprotektor hisoblanadi.
Baicalein – 5–50 mkM konsentratsiyada ta’sir ko‘rsatuvchi, kuchli radioprotektor bo‘lib, lipidlarning peroksidlanishi jarayoni ingibitori hisoblanadi.
Troxerutin – Sophora japonica o‘simligidan ajratib olingan flavonoid bo‘lib, radiatsion nurlanish ta’siri sharoitida kuchli radioprotektor sifatida ta’sir ko‘rsatishi qayd qilingan.
Kislorod erkin radikallarini bog‘lab oluvchi, antioksidant ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan flavonoidlar asosida radioprotektor vositalarni ishlab chiqish yo‘nalishida ilmiy-amaliy taqiqotlar olib borilmoqda. Flavonoidlar biologik to‘qimalarda endogen antioksidant ferment tizimlarining (super oksiddismo’taza, katalazaglotatsionperoksidaza, glotatsionreduktaza) funksiyasini faollashtirishi, immun tizimini barqarorlashtirishi, gepatoprotektor, kardio protektor sifatida ta’sir ko‘rsatishi, shuningdek DNK darajasida yuzaga keluvchi buzilishlar darajasini susaytirishi orqali radiatsion nurlanishs haroitida biologik organizmlarda qayta tiklanish jarayonini tezlashtirishi taxmin qilinadi.
Shuningdek, qayd qilib o‘tish kerakki, amalga oshirilgan tadqiqotlarimizda flavonoidlar polifunksional terapevtik ta’sir xususiyatlariga ega hisoblanishi kuzatildi.
Jumladan, kversetin, rutin va katexin in vitro sharoitida tajriba hayvonlari miokard funksiyasi faolligini oshirishi va sezilarli darajada antiaritmik ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi.
Shuningdek, amalga oshirilgan tajribalarda pulikarinflavonoidi kuchli gipotenziv ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi.
Amalga oshirilgan tadqiqotlarda Ocimum sanctum o‘simlik turidan ajratib olingan flavonoidlar tajriba hayvonlarida sezilarli darajada radioprotektor sifatida ta’sir ko‘rsatishi qayd qilingan.
Flavonodlarning antioksidant ta’sir mexanizmlari radiatsion nurlanish sharoitida biologik to‘qimalarda o‘sma kasalliklari kelib chiqish ehtimolligi darajasini susaytirishi mumkinligi taxmin qilingan.
Ayrim flavonoidlar (nepitrin, scutellarein, rutin, naringin) radiatsion nurlanish ta’sirida tajriba hayvonlarining nobud bo‘lish darajasini kamaytirishi aniqlangan.
Tadqiqotlarda Pilea microphylla o‘simlik turidan ajratib olingan kversetin–3–O–rutinozid flavonoidi in vivo sharoitida tajriba hayvonlarida radiatsion nurlanishning salbiy ta’sirini kamaytirishi aniqlangan va bu ta’sir biologik to‘qimalarda antioksidant tizim muvozanatini qayta tiklashi, shuningdek radiatsion nurlanish ta’sirida rivojlanuvchi apoptoz jarayonini susaytirishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligi taxmin qilingan.
Tajribalarda kversetin γ-nurlanish va rentgen nurlanishi ta’siri sharoitida kuchli radioproteksion ta’sir faolligiga egaligi qayd qilingan.
Rutin, kvarsetin qontomirlar devori tonusini mustahkamlaydi, S vitamini o‘zlashtirilishini yaxshilaydi. Amalga oshirilgan tadqiqotlarda rutin va kversetin γ-radiatsion nurlanish sharoitida endogen antioksidant ferment tizimlari – superoksiddismotaza, katalazaglotatsionperoksidaza, glotatsionreduktaza funksiyasini faollashtirishi, erkin radikallar konsentratsiyasini kamaytirishi, lipidlarning peroksidli oksidlanishi darajasini kamaytirishi aniqlangan.
Ma’lumki, radiatsion nurlanish ta’sirida biologik to‘qima hujayralarida navbatdagi buzilishlarning biokimyoviy zanjirini boshlab beruvchi – kislorodning faol shakli (erkinradikal) hosil bo‘lishi jarayoni kuchayadi, aynan polifenol birikmalari, jumladan flavonoidlarning radioproteksion ta’siri antioksidant ta’sir mexanizmi orqali izohlanadi.
Ocimum L. O‘simlik turlaridan ajratib olingan flavonoidlar radiatsion nurlanishs haroitida ferment tizimlari faolligiga ta’sir ko‘rsatish orqali radioprotektor sifatida ta’sir qilishi mumkinligi taxmin qilingan.
Tadqiqotlarda turli xil o‘simliklardan ajratib olingan flavonoidlar sezilarli darajada radioprotektor ta’sir effektiga egaligi qayd qilingan bo‘lib, jumladan Alpinia galanga L. O‘simligidan ajratib olingan galangin, kaempferide flavonoidlari in vitro sharoitida 2Grγ-nurlanish ta’siri sharoitida DNK makromolekulasida yuzaga keluvchi buzilishlarga sezilarli darajada qarshilik ko‘rsatishi aniqlangan va bu flavonoidlarning radiatsion nurlanish ta’sirida hosil bo‘luvchi erkinradikallarning salbiy ta’sirini neytrallovchi ta’sir ko‘rsatishi bilan bog‘liqligi taxmin qilingan.

Radioprotektor sifatida ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan ayrim o‘simlik turlari.

Shuningdek, hesPeridin flavonoidi tajriba hayvonlarida 10–160 mg/kg dozada qorin bo‘shlig‘iga in’yeksiya qilingan sharoitda 2 Grγ-nurlanish sharoitida DNK makromolekulasida yuzaga keluvchi buzilishlarga qarshi radioproteksion ta’sir ko‘rsatishi qayd qilingan.
Hozirgi vaqtda radioprotektor preparatlarning yangi avlodi sifatida, tarkibida bioflavonoidlar mavjud bo‘lgan bir qator preparatlar ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Jumladan, tarkibida flavonoidlar mavjud bo‘lgan «Vitokan» (Ukraina) preparati antioksidant va radioprotektor ta’sir ko‘rsatishi tasdiqlangan.
Kversetin flavonoidi γ-nurlanish ta’siri sharoitida tajriba hayvonlarida DNK makromolekulasidagi buzilishlar yuzaga kelishini sezilarli darajada susaytirishi qayd qilingan va flavonoidlar radioprotektor sifatida ijobiy ta’sirga ega preparatlarni ishlab chiqishda istiqbolli manbalar hisoblanishi ta’kidlangan.
Biologik to‘qimalarni turli xil tomondan rentgen nurlanishi yordamida tahlil qilish va uch o‘lchamli tasvirini hosil qilish asosida, 1979 yilda A.Kormak va G.Xaunsfild tomonidan (Angliya) rentgen Kompyuter tomografiyauslubi ishlab chiqilgan va ushbu kashfiyot uchun Nobel mukofoti taqdim etilgan.
Rentgenografiya (ingliz tilida projection radiography, plain film radiography, roentgenography) – rentgen nurlanishi yordamida maxsus tasma yoki qog‘ozga ichki organlarning tasviri tushirilishi uslubi hisoblanadi.

Rossiyada dastlabki rentgen nurlanishi yordamidagi tasvir 1896yilda olingan va 1918yilda dastlabki Rentgenologik klinika ish boshlagan.

Rentgenografiya uslubi oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichakda yara, o‘smalarni aniqlashda (duodenografiya); o‘t pufagini (xoletsistografiya), o‘t suyuqligi yo‘lini (xolegrafiya), yo‘g‘on ichakni (irrigoskopiya), ko‘krak qafasi sohasini tekshirishda (flyuorografiya), umurtqa pag‘onasi patologiyalariga (osteoxondroz, spondilyoz) tashxis qo‘yishda, tayanch-harakatlanish tizimi, buyraklar, tishlar (ortopantomografiya), sut bezlari (mammografiya) holatini o‘rganishda rentgenodiagnostika maqsadlarida keng miqyosida foydalaniladi.

Hozirgi vaqtda tibbiyot amaliyotida zamonaviy, ixcham rentgen apparatlaridan foydalaniladi.

So‘nggi vaqtlarda rentgenologik diagnostika amaliyotida harakatlanuvchi rentgen apparatlariga talab darajasi oshishi qayd qilinadi. Bu yo‘nalishda «GE Healthcare» firmasi tomonidan Optima XR220 amx, Optima XR200 amx, Brivo XR285 amx kabi rentgen apparatlari modellari ishlab chiqarilgan.

GENORAY firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan, implatologiya va jag‘-yuz jarrohligi amaliyotida foydalanish qulay hisoblangan, PORT–X II ixcham dental rentgen apparati va GIYERTH X–Ray firmasi (Germaniya) tomonidan ishlab chiqarilgan, GIYERTH TR 90/30 ixcham rentgen apparati.

Zamonaviy tibbiyot amaliyotida rentgenologik diagnostika – angiografiya, Kompyuter tomografiyasi, mielografiya, flyuorografiya, rentgenoskopiya kabi yo‘nalishlarda qo‘llaniladi.
Rentgen kristallografiya usuli 1912yilda Myunxen universitetida M.Laue tomonidan rentgen nurlanishining interferensiya va difraksiyalanish hodisasi qayd qilinadi. Bu hodisa Vulf va Bregg tomonidan nazariy jihatdan asoslab berilgan va Debay va Sherrer tomonidan rentgen kristallografiya usuli (rentgen-struktura tahlili) ishlab chiqilgan.
Hozirgi vaqtda moddaning konformatsion molekulyar struktura tuzilishini tahlil qilishda rentgen kristallografiyausulidan (rentgen-struktura tahlili) keng miqyosida foydalaniladi.

Rentgen kristallografiya usuli rentgen nurlanishning kristall tarkibidagi atom strukturasi bilan ta’sirlashishi natijasida difraksiyalanishini qayd qilishga asoslaniladi.

1924yilda J.Xevyoshi tomonidan izotopi yordamida tajriba hayvonlarida gemotsirkulyatsiya jarayoni o‘rganilgan. 1927 yilda Blumgard va Weiss tomonidan yurak kasalliklarida gemodinamika holatini baholash uchun radon gazidan foydalanilgan va radionuklid diagnostika sohasiga asos solingan.
Hozirgi vaqtda tibbiyotda radionuklid diagnostika uslubidan keng miqyosida foydalaniladi. Masalan, organizmga radioaktiv yod izotoplari ( yoki ) kiritiladi va gamma-tomograf (ssintigraf) asbobi yordamida «nishonlangan» atomlarning joylashish holati aniqlanadi va olingan natijalar asosida, qalqonsimon bezning funksional holatiga tashxis qo‘yiladi.
Radiatsion nurlanish yordamida davolash (radioterapiya) – tibbiyot amaliyotida ionlashtiruvchi nurlanish yordamida davolash uslubi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda asosan, radioterapiya uslubi ~80% holatlarda o‘sma (saraton) kasalliklarini davolash amaliyotida qo‘llaniladi.
Rentgen nurlanishidan ko‘krak bezi o‘sma kasalligini davolash bo‘yicha dastlabki amaliyot 29.01.1986 yilda amalga oshirilgan. 24.11.1896 yilda Vena shahrida L.Freund tomonidan o‘sma kasalligiga qarshi radiatsion terapiya usuli ikkinchi marta qo‘llanilgan. 1908 yildan boshlab, Regaud tomonidan bachadon saratonini izotopi asosida ishlab chiqilgan radiatsion nurlanish qurilmasi yordamida davolash uslubi asoslab berilgan.
Radioaktiv izotoplar klinik tibbiyot amaliyotida o‘sma (saraton) kasalligini davolash (onkoterapiya), shuningdek patologik holatlarga tashxis qo‘yish maqsadlarida foydalaniladi.
Radioizotop diagnostika – radioaktiv izotoplar va nishonlangan birikmalar yordamida kasallikni aniqlash. Radioizotop diagnostikaning asosiy usuli radioaktiv indikatsiya, yani organizmga yuborilgan radioaktiv moddalarni kuzatib borishdir.
Ko’pgina kimyoviy elementlarning radioaktiv izotoplari ozidan ionlovchi nurlar chiqarib turadi; izotop organizmga yuborilganidan keyin uning taratadigan nurlarini maxsus apparatlar yordamida juda aniqlik bilan qayd qilish mumkin. Zamonaviy radiologik apparatlar radioaktiv birikmalar juda kam miqdorda, yani tekshirilayotgan kishining organizmi uchun amalda hech bir ziyonsiz indikator miqdorda olinganda ham ularni aniqlash va organishga imkon beradi. Vrach radioaktiv moddalarning bemor organizmida qanday taqsimlanishi, bir joydan ikkinchi joyga otishi va organizmdan chiqib ketishiga qarab, tegishli elementlarning organizmdagi biokimyoviy va fiziologik jarayonlarda qay tariqa ishtirok etishi tog’risida fikr yuritadi.
Radioizotop diagnostikaning lab. Radiometriyasi, klinik radiometriya, klinik radiografiya va skanerlash usullari ko’p qollanadi. Lab. Radiometriyasida qon, siydik va axlatning ma’lum qismini tekshirib, nishonlangan birikmaning boryo’qligi aniqlanadi. Bu usul qon plazmasi hajmi va undagi qizil tanachalar sonini aniqlashda qollanadi. Klinik radiometriya a’zo va toqimalarda to’plangan nishonlangan birikmalarni bemordagi nurlanishni tashqi tomondan olchash yo’li bilan aniqlashga asoslangan. Bu usul bilan qalqonsimon bez funksiyasi aniqlanadi. Klinik radiografiya usulida nishonlangan birikmaning turli a’zolarga o’tish tezligini aniqlash orqali a’zolarning fiziologik faolligi tekshiriladi. Klinik radiografiyada maxsus radiodiagnostik apparatdan foydalaniladi, radiometrik o’lchov natijalari lenta qog’ozga egri chiziqlar ko’rinishida yozilib boradi.
Skanerlash Radioizotop diagnostikaning keng tarqalgan usuli; a’zo va toqimalar (jigar, buyrak, o’pka, qalqonsimon bez, orqa miya va bosh miya, suyaklar, limfa sistemasi)ning ma’lum radioaktiv preparatlarni to’plab borishiga va buning natijasini skaner deb ataladigan maxsus apparat yordamida qayd qilishiga asoslangan. Skanerda nurlar impulslarini qabul qilib oladigan datchik bo’ladi. Bu datchik bemor tanasining tekshirilayotgan joyi ustidan avtomatik ravishda yurib borib, nur impulslarini o’ziga qabul qiladi va ularni elektr signallarga aylantirib beradigan moslamaga o’tkazadi, shu moslamadan chiqadigan elektr signallari ularni qayd qilib boradigan qurilmaga tushadi. Elektr impulsi ta’sirida, xuddi yozuv mashinasidagidek, registrator qora lenta ustidan qog’ozga urib, unga shtrixlar, nuqtalar yoki raqamlar ko’rinishidagi belgilarni tushiradi. Datchik badanning tekshirilayotgan joyi ustidan o’tib borayotganida radioaktiv izotopning a’zoda qanchalik to’planganiga qarab belgilar har xil zichlikda tushadi. Organning radioaktiv preparatni ko’proq yutib olgan qismlaridan skanogrammaga belgilar ancha zich, qalin bo’libtushadi. Preparat o’tmagan yoki ozroq o’tgan joylardan esa belgilar tushmaydi yoki ancha siyrak bo’ladi.
Radioizotoplar bilan ichki organlarni skanerlash tekshirilayotgan organning organizmda qanday joy olgani, uning shakli va katta kichikligini, shuningdek, unda patologik o’zgarishlar bor-yo’qligini aniqlashga imkon beradi.
Bemorlarni radioizotoplar yordamida tekshirish usullarining asosiy afzalligi shuki, bunda bemor og’riq sezmaydi va unga hech qanday ziyon etmaydi, lekin olingan natijalar ancha aniq bo’lib chiqadi. Diagnozlash maqsadida foydalaniladigan nishonlangan preparatlar kishi organizmiga mutlaqo zararsizdir. Shuning uchun tekshirish paytida bemor normal rejimda bo’ladi.
Foydalanilgan va qo’shimcha o’qish uchun tavsiya qilinuvchi adabiyotlar ro’yxati:
Sh.S. Хushmatov, А.Т. Yesimbetov, G.S. Begdullayeva.Radiobiologiya. Тоshkent, 2016.
Ярмоненко С.П., Вайнсон А.А. Радиобиология человека и животных.М., “Высшая школа”, 2004.
Remizov A.N. Tibbiy va biologik fizika. Toshkent. Ibn-Sino nashriyoti, 2006.
Ю.Б. Кудряшов. Радиационная биофизика (ионизирующие излучения). Москва, ФИЗМАТЛИТ, 2004.
А.Д.Доника, С.В.Поройский Учебно-методическое пособие «Основы радиобиологии» Волгоград – 2010
I.M.Gudkov, M.M.Vinichuk. Radiobiology and Radioecology // Kiev. – NAUU, 2006. – 295 p.
Ergashev А.E., Sheraliyev А.Sh., Suvonov Х.А., Ergashev Т.А. Ekologiyava tabiatni muhofaza qilish. Тоshkent, Fan, 2009 y.
Ergashev А.E., Ergashev Т.А. Inson ekologiyasi. Тоshkent, Fan, 2009 y.
Белов А.Д. Радиобиология. Москва. “Колос”, 1999.
Ремизов А.Н., Максина А.Г., Потапенко А.Я. Медицинская и биологическая физика, Дрофа, 2003.
Наркевич Б.Я., Костылев В.А. Физические основы ядерной медицины. АМФ-Пресс. Москва, 2001.
Г.П. Плохих. Радиация и окружающая среда. Челябинс, 1998
Под редакцией Ю.Б. Лишманова, В.И. Чернова. Радионуклидная диагностика для практических врачей. Томск 2004.
I.M.Gudkov, M.M.Vinichuk. Radiobiology and Radioecology // Kiev. – NAUU, 2006. – 295 p.