Ramiz Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri
D eyilənlərə yekun vuraraq qeyd etmək lazımdır ki, bu gün nə
“xalis” liberalizm var, nə də “xalis” konservatizm. Bütün müasir
siyasi nəzəriyyə və ideologiyalar özünə görə konservativdir və
özünə görə liberaldır. Ona görə də Prezident Heydər Əliyevin müs
təqil Azərbaycana rəhbərliyi dövründə yeritdiyi siyasətin başqa bir
üstün tərkib hissəsinin liberal ideologiya olması əsla təsadüfi deyil
dir. Bu ideologiya sadəcə, mücərrəd azadlığın bərqərar edilməsi
olmayıb, həm də ona nail olmağın bir sıra xüsusi şərtlər, yəni, ən
əvvəl, vətəndaşın öz azadlığına təkcə ona m əxsus olan “təbii” si
yasi hüquqların və əmlak hüquqlarının həyata keçirilməsi nəti
cəsində, özünün rasional surətdə başa düşülən eqoist mənafeləri
uğrunda mübarizə nəticəsində deyil, həm də öz iddialarını digər
fərdlərin bu cür analoji mənafeləri v ə hüquqları ilə məhdudlaşdır-
ması nəticəsində qovuşmasının əsaslandırılmasıdır. Fransız polito-
loqu L.Rutyenin təbirincə desək, “liberal dövlət elə bir dövlətdir ki,
burada avtomobilçilər istədikləri yerə getməkdə azaddır, amma bu
şərtlə ki, yol hərəkəti qaydalarına əm əl etməlidir”46.
Bizim anlamımızda konservatizm kimi, liberalizm de modern
ləşdirmə fəlsəfəsi və ideologiyasıdır. Siyasi fikir tarixində bu iki
cərəyan bir-birilə qırılmaz surətdə bağlıdır.
B əs Azərbaycanın milli həyatında konservatizmle liberalizmin,
demokratizmlə sosializmin qarşılıqlı münasibətləri necədir? Bu, ta
mamilə aydın v ə xüsusi sübutlar tələb etməyən bir faktdır ki, hə
min dörd ideoloji cərəyanın hamısı müstəqil Azerbaycanın təşək
külündə eyni dərəcədə mühüm rol oynayır. Bu dörd cərəyanın
prioritetlərini maksimum qısa şəkildə gösterməyə çalışsaq, onda
aydın olar ki, liberalizm mülkiyyət hüququna, sosializm istehsalın
nəticələrinin bölgüsünə, demokratizm özünüidarəyə, konservatizm
normativ qaydaya üstünlük verir.
Liberalizm və sosializm özlərini, ilk növbədə, iqtisadiyyat sa
həsində büruze verir. Demokratizm daha çox siyasətə və hüquqa,
konservatizm mənəviyyata və hüquqa müraciət edir.
Adı çəkilən ideoloji cərəyanların şüarları bunlardır: sosializm
- ümumi bərabərlik; demokratizm - tamhüquqlu siyasi iştirak; libe
108
ralizm - fərdi azadlıq; konservatizm - ənənə əsasında millətin bir
liyi. Doğrudur, bu şüarlar doktrinaların məzmununu xeyli bəsitləş
dirir, ona görə də bunlardan çox ehtiyatla istifadə etmək lazımdır.
Liberalizmdə azadlıq özünün ifrat ifadəsini fərdi müstəqillik,
yeni yalnız eynilə özü kimi fərdlərin azadlığı ilə məhdudlaşdırılmış
müstəqillik kimi tapır. Demokratizm fərdin azadlığını müəyyən c ə
miyyətin müvafiq hüquqlar verdiyi üzvü kimi bəyan edir. Bu zaman
öz cəmiyyətinə meydana gələn bağlılıqda, şübhəsiz, məcburetmə-
nin labüd elementləri də olur. Prinsipcə konservatizm korporativ
quruluşla təmin olunan məcburetməyə daha meyillidir. Bu barədə
yuxanda danışılmışdır. Burada azadlıq korporasiyanın ənənəvi da
yaqlan ilə məhdudlaşmışdır. Sosializm isə mecburetməni ictimai
əlaqənin təmin olunmasının əsas prinsiplərindən biri hesab edir.
Burada azadlıq tabeolmanın “dərk edilmiş zərurətindən” başqa bir
şey deyildir.
Konservatizm güclü dövlətçiliyin tərəfdarıdır. Ümumiyyətlə,
mühafizəkarlar ən ardıcıl dövlətçilərdir. Onlar həm de “sağlam”
hüquqi düşüncə, yəni, istər yazılmamış adətlərə, istərsə də ümumi
hüquqi qanunlara hörmət və əm əl edilm əsinə tərəfdardırlar.
Demokratizm öz inkişafının mütləq şərti kimi hüquqi dövlət
formalaşdırılmasını nəzərdə tutur. O, elə dövlətin özünün vasitələ
rindən istifadə edərək, onu ə lə keçirmək uğrunda mübarizə aparır.
Liberalizm dövlətə kifayət qeder kiçik bir rol - bəhsləşən ferd-
lerin hüquqlarının keşiyində duran və azad rəqabət şərtlərini poz
maq istəyənləri qorxudan “keşikçi”, habelə kənar fəsadları yüngül
ləşdirən və zərərçəkənə ilk yardım gösterən “həkim ” rolu ayırır.
Hərçənd liberalizmdə “dövlət” liberalizminin elementləri də var ki,
o da liberal dəyərləri möhkəm hakimiyyətə hörmətlə əvəz etməyə
çalışır47.
Sosializm isə, öz növbəsində, ümumiyyətlə, dövletsizliyi bir
məqsəd hesab edir, baxmayaraq ki, m üəyyən keçid dövründə mü
hüm tabeedici və seferberedici vasitə rolunun dövlətə mənsub ol
duğunu etiraf edir.
__________
II fəsil. Azərbaycanın modernləşdirilməsi: inkişaf yollan
109
Bərabərliyə münasibətdə liberalizm v ə demokratizm mülkiy
yətçi və vətəndaş olaraq fərdə siyasi-hüquqi sahədə m üəyyən hü
quqlar verilməsini nəzərdə tutur. Konservatizm fərdlərə hüquqlar
versə də, bərabərliyi nəzərdə tutmur və iyerarxiya prinsipini bər
qərar edir. Sosializm isə heç kimə real hüquqlar verməyərək, özü
nəm əxsus bərabərlik yaradır.
Bununla yanaşı, konservatizm milli şəraiti, bu və ya digər cə
m iyyətdə qəbul edilmiş norma v ə adətlərin xüsusiyyətlərini nəzərə
alır v ə mövcud olan vəziyyəti əsas götürməyə çağırır. Konserva
tizm milli mənafeləri daim müdafiə edir. Liberalizm isə universa-
lizmi və kosmopolitizmi Açıq cəmiyyətin, - bu cəm iyyətdə tarixin
sonu aşkar surətdə görünməyə başlayır, - formalaşmasınadək gəti
rib çatdırır48. Liberalizm iqtisadiyyatları onların ancaq Qərb idea
lına yaxınlaşması dərəcəsinə görə fərqləndirir. Arzu edilən inkişaf
prinsipləri hamı -Ukrayna və ya Azərbaycan, birləşmiş Almaniya
və ya birləşməmiş Koreya üçün eynidir. Milli xüsusiyyətə isə, əs
lində, təəssü f ediləcək məhdudiyyət kimi baxılır.
B izə elə gəlir ki, yeni minillikdə Azərbaycan dövlətçiliyinin in
kişaf fəlsəfəsini üç determinantın - milli ideyanın formalaşması,
şəxsiyyətin rolunun tanınması v ə millətin məqsədyönlülüyünün
dəstəklənm əsi determinantlarmın təsir dairəsində nəzərdən keçir
mək lazımdır. XXI əsrdə Azərbaycanın simasını bu amillər bəri
başdan m üəyyən edir.
Əsas ideoloji paradiqmaların təşəkkülü tarixinə ötəri nəzər sala
raq və milli ideya məkanında ehkam və dəyərlərin konvergensiya
sının mümkünlüyünü nəzərdən keçirərək, onlardan hər birinin son
illərdə Heydər Əliyev siyasətinin nailiyyətlərindən biri olduğunu
təsdiqləyərək, indiki reallıqların təhlilinə keçək və milli Azərbay
can siyasətinin mənzərəsini yenidən canlandırmağa çalışaq.
Bu gün zəmanəmiz suallar zəmanəsi kimi təsəvvür olunur; elə
suallar ki, onlara cavabı, çox güman, siyasətçilərin yeni nəsli - iq
tisadiyyatın liberallaşdırılmasına yönəldilmiş siyasi xetti davam et
dirməyə, onun cəm iyyət üçün məqbulluğunu təmin etməyə, enənə
v ə təməlləri qorumağa, cəmiyyətin qerbleşdirilmesini (vestem iza-
Ramiz Mehdiyev. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri
110
siya) uyğunlaşma imkanlarımızın səviyyəsinə çatdırmağa qadir
modemistler nəsli cavab verəcəkdir.
Alman sosioloqu Maks Veber peşə seçimi olaraq siyasətçilər və
siyasət barədə düşüncələrində təkcə iradəni, ağılı, ehtirası, borc
hissini, xarakteri deyil, həm de fəhmi - “reallıqların təsirinə daxili
mütəşəkkilliklə v ə təmkinlə uyğunlaşmaq bacarığını...”49 siyasət
çinin həlledici psixoloji keyfiyyəti sayırdı. Axı, m əhz real vəziy
yətə xüsusi həvəslə nüfiız etmək bacarığı dövlət idarəetmə strate
giyasının işlənib hazırlanmasına və lazımi anda düzgün qərar qəbul
olunmasına kömək edir. B elə siyasətçilər həm işə öz diqqətini siya
sətçinin əsas və real silahdaşı olan cəm iyyətə yönəldir və forma
laşmış olan siyasi xəttin varisliyinə müsbət təsir göstərirlər. N əti
cədə, yeni siyasi paradiqma, məkan, təfəkkür, mədəniyyət yarana
bilər. 2003-cü ilin prezident seçkiləri nəticəsində mehz belə ol
muşdur.
Ehtimal etməyə bütün əsaslar var ki, bu seçkilər milli siyasətin
məkanını genişləndirir. 2003-cü ilin prezident seçkiləri əvvəlki
seçkilərdən təkcə siyasi vəziyyətlə deyil, həm də ölkənin siyasi in
kişaf m ərhələsi ile fərqlənir. Başqa sözlə desək, prezident seçkiləri
gənc Azerbaycan demokratiyası üçün növbəti kamillik imtahanı
oldu v ə yeni minillikdə Azerbaycanın necə bir dövlət olacağının
bünövrəsini qoydu.
Yeni dövr başlanır, amma necə bir dövr? Bu suala Prezident
Heydər Əliyevin son illər ərzində ölkədə yaratdığı siyasi və iqtisadi
vəziyyət cavab verir. Öz mahiyyəti etibarilə yeni dövr cəmiyyətin
inkişafının maraqlarına və tələblərinə uyğun olmayan, milli siyasi
məkanı məhdudlaşdıran yolu inkar edir. Eyni zamanda bu dövr öl
kənin gələcək inkişaf istiqamətlərini de müəyyənləşdirir.
Ölkənin siyasi inkişafının 2003-cü ildəki mərhələsi gösterir ki,
siyasi hakimiyyət, resurslar və statuslar uğrunda mübarizə həm işə
kindən daha kəskin xarakter almışdır. Seçkiqabağı kampaniyada iş
tirak müxalifətin bir çox xadimləri üçün özlərinin cəmiyyətdəki
mövqelərini qoruyub saxlamaq və ya yaxşılaşdırmaq məqsədi
deyil, partiyada tam hakimiyyət uğrunda və öz siyasi gələcəyi uğ-
____________
IIfəsil. Azərbaycanın modernləşdirilməsi: inkişaf yolları
111
Dostları ilə paylaş: |