Raqobat va yakka xokimlik. Monopolistikva oligapolistik bozorlar

RAQOBAT VA YAKKA XOKIMLIK.MONOPOLISTIKVA OLIGAPOLISTIK BOZORLAR
1-topshiriq
Raqobat– bu ne’matlar miqdori va iste’mol talabi cheklangan joyda yuzaga keladigan manfaatlar to‘qnashuvi. Iste’molchilar ham, firmalar ham raqobatlashishi mumkin.
Sun’iy to‘siqlar (institusional) – faoliyat turi bo‘yicha cheklangan firmalar uchun patent va lisenziyalar berish.
Tabiiy to‘siqlar – ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun kerak bo‘ladigan investision harajatlar bozordagi mahsulotlarning yuqori darajada diversifikatsiyalashganligi, iste’molchilarning mavjud firma savdo belgisiga bo‘lgan ishonchi, mahsulotlarni taqsimlash kanallariga bo‘lgan yo‘llar.
Raqobatlashgan bozordan umumiy daromad -firma tomonidan ma’lum miqdordagi ne’matni sotishdan olgan daromadiga teng, ya’ni umumiy daromad sotilgan mahsulot miqdorini uning narxiga ko‘paytmasiga teng:
O‘rtacha daromad – sotilgan bir birlik mahsulotga to‘g‘ri keladigan daromaddir, ya’ni:
Chekli daromad – bu qo‘shimcha bir birlik ne’matni sotish natijasida umumiy daromadning o‘sgan qismi , ya’ni:
Chekli mahsulot qoidasiga ko‘ra firma mahsulot ishlab chiqarish hajmini chekli daromad bilan chekli xarajatning tengligini ta’minlaydigan darajada ushlab turishga harakat qiladi .
Ishlab chiqarishni to‘xtatish qoidasiga ko‘ra firmaning iqtisodiy foydasi har qanday ishlab chiqarish hajmida noldan kichik bo‘lsa, ya’ni raqobatlashgan bozordagi narx o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatdan kichik bo‘lsa , firma yopiladi (ushbu bozordan ketadi, faoliyatini tugatadi).
Uzoq muddatli oraliqda ishlab chiqarish hajmini tanlash-uzoq muddatli oraliqda firma foydalanadigan barcha omillarini o‘zgartiradi, shu jumladan ishlab chiqarish quvvatlarini ham. Uzoq muddatli oraliqda firma o‘z kapitali hajmini o‘zgartirishi, ya’ni ishlab chiqarish quvvatini o‘zgartirishi mumkinligi firmaga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi.
Monopoliya – monopol yuqori narxlarni o‘rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.
Monopol raqobat – tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni ko‘p hamda ular o‘rtasida ma’lum darajada raqobat mavjud bo‘lgan, biroq har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o‘z tovar yoki xizmatning alohida , maxsus xususiyatlari mavjudligi sababli ularning narxi va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi ma’lum darajada hukmronlik holati hisoblanadi.
Monopol raqobat bozorining asosiy xususiyati bu- tovarlarning differensatsiyasi.Sotuvchilar sonining ko‘pligi narxni o‘zaro kelishib olish imkonini bermaydi, bozordagi narxlarga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Monopol raqobat sharoitida bozorga kirish nisbatan erkin bo‘ladi, chunki bozordagi korxonalar xajmi kichik, ularning birlamchi investitsiyalar kapitali ham past darajada.
Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.
Oligopol bozor – biri bu biror bir firma faoliyatidagi o‘zgarish, albatta boshqa xuddi shunday tovar ishlab chiqarayotgan firmaga ta’sir o‘tkazishidadir.
2-topshiriq
1-masala
“Ziyo” aktsionerlik jamiyati 2 mln so’m foyda qildi. Firma aktsiyalarining 15%
Otabek Murodovga, 25% Rayim Karimovga, 35% Begzod Axmedovga tegishli
Bo’lsa, ular qanchadan divident oladilar?
Yechish:
Otabek Murodov: 2 000 000*15%=300 000 so’m
Rayim Karimov: 2 000 000*25%=500 000 so’m
Begzod Axmedov: 2 000 000*35%=700 000 so’m.
2-masala
Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishida aktsiyadorlarga aktsiya nominal
Bahosining 9%i miqdorida divident berish qabul qilindi. 250 ming so’m, 300 ming
So’m, 800 ming so’mlik aktsiya paketi bor. Aktsiyador qancha foyda oladi?
Yechish:
D1=250 000*9%/100%=22 500 so’m
D2=300 000*9%/100%=27 000 so’m
D1=800 000*9%/100%=72 000 so’m
Jami aktsiyalar bo’yicha dividend: 22 500+27 000+72 000=101 250 so’m

KORXONALARNING TASHKILIY IQTISODIY ASOSLARI.ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI

1-topshiriq
Ishlab chiqarish usuli – ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari birligi hamda o‘zaro ta’siri.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar – ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birligi.
Ijtimoiy-Iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va is’temol qilish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar.
Ishlab chiqarishning texnologik usuli – mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya axborotlar va ishlab chiqarishni tashkil etish majmui.
Mulkchilik munosabatlari – mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni o‘zlashtirish va tasarruf etish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar.
Mulkdan foydalanish – mol-mulkning Iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanilishi, ya’ni uning nafli jihatlarining bevosita iste’mol qilinishi.
Mulkni tasarruf etish – mol-mulk taqdirini mustaqil hal qilish.
Mulkka egalik qilish – mulkdorlik huquqining uning egasi qo‘lida saqlanib turishi va yaratilgan moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shakli.
Mulk ob’ektlari – mulkka aylangan barcha boylik turlari.
Mulk sub’ektlari – mulk ob’ektini o‘zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari.
Xususiylashtirish – mulkka egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o‘tishi.
Davlat tassarrufidan chiqarish – davlat mulki hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirilishi.
Iqtisodiy o‘sish – YAIM, SMM, MD miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko‘payishida va sifatining yaxshilanishida ifodalanadi.
Iqtisodiy o‘sish mezoni – iqtisodiy o‘sishni nisbatan to‘liq darajada baholash imkonini beradigan ko‘rsatkichni xarakterlaydi.
Iqtisodiy o‘sishning ko‘rsatkichlari – iqtisodiy o‘sishni aniqlashda foydalaniladigan qiymat, ijtimoiy naflilik va natural (jismoniy) ko‘rsatkichlar tizimidan iborat.
2-topshiriq
1-masala
Agar maoshingiz 50 000 so’m bo’lsa, shundan:

1. 
   Daromad solig’I 2 300 so’mgacha 13%, 33 000 23%, 33 000 so’mdan ortiq
   

33%;

2. 
   Umumiy ish haqidan sug’urta haqi kasaba uyushmalari uchun 3% ushlab
   

Qolinsa, necha so’m maosh olasiz?
Yechish:

1. 
   2 300*13%=299;
   

33 000-2 300=30 700; 30 700*23%=7 061;
50 000-33 000=17 000; 17 000*33%=5 610.
Jami soliq: 299+7 061+5 610=12 970
V) kasaba uyushmalari uchun 50 000*3%=1 500
50 000-12 970-1 500=35 530 so’m
Demak, soliqlar va sug’urta haqi chiqarib tashlangandan so’ng, sof netto maosh
35 530 so’m.
2-masala
Davlat o’z avtomobil sanoatini himoya qilish maqsadida import qilinadigan
Avtomashinalar uchun bojxona to’lovini yana 20% ga oshirdi. Oldin bu to’lov
Mashina narxiga nisbatan 10% edi. Mamlakatga kiritilayotgan mashina narxi
12 000 dollar edi. Shu erning mashinasi 12 500 dollar edi. Hisoblab ko’ringchi, import etilgan mashina mamlakat mashinasidan qancha qimmatlashgan ekan?
Berilishi:
Mashina narxi – 12 000
Boj to’lovi – 10%
Mashina narxi - ?
Yechish:
Avval: 12 000*10/100=1 200 so’m
12 000+ 1 200=13 200
13 200-12 500=700 so’m
Bojxona to’lovi oshgandan so’ng: 10%+20%=30%; 12 000*30/100=3 600
12 000+3 600=15 600
15 600-12 500=3 100
Demak, import qilingan mashina mamlakatning o’zi ishlab chiqargan
Mashinadan 3 100 so’mga qimmat.

BOZOR VA TAVAKKALCHILIK

1-topshiriq
Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun – qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan Iqtisodiy tizimdir.
Bozor mexanizmi – bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va Iqtisodiy jarayonlarni uyg‘unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va vositalardir.
Bozor – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o‘rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo‘ladigan munosabatlar yig‘indisidir.
Bozor ob’ekti – bozorga, ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan Iqtisodiy faoliyatning natijalari va Iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlardir.
Bozor sub’ekti – bozorning, ayirboshlash munosabatlarining qatnashchilaridir.
Bozor infratuzilmasi – ayirboshlash munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasaviy tuzilmalardir.
O‘tish davri – bir Iqtisodiy tizimdan boshqasiga, mavjud Iqtisodiy munosabatlardan butunlay boshqa, yangi Iqtisodiy munosabatlarga o‘tish taqozo qilinadigan davrdir.
Bozor islohotlari – bozor Iqtisodiyotini va bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir.
2-topshiriq
1-masala
Ikki qator reklama tuman gazetasida 20 000 (gazeta tiraji – 2000), viloyat
Gazetasida 40 000 (uning tiraji 120 000). Viloyat televideniyasi 2 qator so’z 2 sekund
Vaqt oladi va bu esa 120 000 so’m turadi. Lekin televizorni 1 mln kishi ko’radi. Bir
Kishiga reklamani etkazishning eng arzon usulini hisoblab chiqing.
Yechish:
Tuman gazetasi=20000/2000=10 so’m 1 kishiga
Viloyat gazetasi=40000/120000=0.33 so’m 1 kishiga
Televideniya=120000/1000000=0.12 so’m 1 kishiga
Demak, televideniyada reklama arzon.
2-masala
Korxona yangi mahsulot ishlab chiqarmoqchi. Agar korxona yangi mahsulot
Bozorida muvaffaqiyatga erishsa, har bir aktsiyani 1000 so’mdan olish mumkin.
Agar muvaffaqiyatga erishsa bir aktsiya uchun 1000 so’m olinadi. Korxona
Mahsulotining bozorda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli 0.6 ga teng bo’lsa,
Kutiladigan divident qiymati quyidagicha aniqlanadi:
E(x)=0.6*1000+0.4*100=640 so’m 1 aktsiya.

BUDJET CHIZIG’I VA BUDJET CHEGARASI.DAROMAD SAMARASI VA ALMASHTIRISH SAMARASI

1-topshiriq
Milliy iqtisodiyotda nominal YAMM 560 mlrd so‘mni, ishsizlikning tabiiy darajasidan ortiqligi tufayli YAMM ning orqada qolishi 9,65% ni tashkil qilsa iqtisodiyot qancha mahsulot yo‘qotgan bo‘ladi?

Keysni bajarish bo‘yicha topshiriqlar:

1. Keys mohiyatini etarlicha anglab oling.
2. Berilgan manbalarga tayangan holda muammoning echimini topishga xizmat qiluvchi omillarni aniqlang.
3. Aniqlangan omillar orasidan muammoga barchasidan ko‘proq dahldor bo‘lgan omil (yoki ikkita omil)ni ajrating.
4. Ana shu omillar asosida echimni asoslashga uring.
5. Echimni bayon eting.
2-topshiriq
1-masala
Iste’molchilarning naflili funktsiyasi quyidagicha
U=2x*y
X apelsin iste’mol xajmi
U banan iste’mol xajmi
1 kg apelsin narxi 2 dollar, 1 kg banan narxi 5 dollar. Iste’molchi ushbu
Maxsulotni iste’mol qilish uchun 1 haftada 20 dollar sarflaydi. Ma’lumki, banan
Narxi oshgani uchun uning narxi 3 dollarga tushdi, apelsin narxi o’zgarmay qoldi.

1. 
   Banan narxi tushgunga qadar, iste’molchi qancha miqdorda banan va apelsin
   

Iste’mol qilgan.

2. 
   Iste’molchi banan narxi tushgunga qadar oshgan nafliligni banan narxi
   

Tushgandan keyin ham taminlashi uchun u qancha mablag’ sarflashi kerak bo’ladi va
Qancha miqdorda banan va apelsiniste’mol qilishi kerak.

3. 
   Daromad samarali va ayirboshlash samarasining miqdoriy qiymati
   

Aniqlansin.
Yechish:
U=2x*y → max
2x+5y=20

1. 
   X=20/22=5
   

Y=20/2*5=2
Demak iste’molchi 1 haftada 5kg apelsin 2 kg banan iste’mol qilgan va u
U=2*5*2=20 birlik naflilik bor

2. 
   Banan narxi 3 dollarga tushdi. Keyin iste’molchi oldingi 20birlik naflilik
   

Olish uchun qancha mablag’ sarflashi quyidagicha aniqlaymiz
U=2*x*2=20
2*x+3*u=TC
TC-oldingi naflilik taminlash uchun zarur bo’lgan mablag’, ushbu masalani
Quyidagi echimlarini olamiz
X=c/4 y=c/6
U=2*c/4*c/6=20
2*c2 =20*24
C2 =480/2=240
S ning kvadratini yuqotish uchun 240ni ildizga olamiz.
C2 =√240 c2 =15,5 A=15,5/2*2=3,9 B=15,5/2*=2,58
Iste’molchi oldingi 20 biolik naflilikni taminlash uchun 15,5 dollar sarflashi
Kerak bo’ladi hamda 3,9kg yaqin apelsin va 2,58kg ga yaqin banan iste’mol qilish
Kerak.

3. 
   Banan narxi 3 dollarga tushgandan keyin iste’molchi qancha miqdorda banan
   

Va apelsin qilishini aniqlaymiz.
U=2x*y
2x+3y=20 x=20/2*2=5 y=20/2*3=3,33
Demak almashtirish samarasi ΔA quyidagicha aniqlanadi ΔV=2,58-2=0,58 ΔA=3,9-5=-1,1
Iste’molchi 1,1 kg apelsindan vos kechib, qo’shimcha 0,58 kg banan iste’mol
Qiladi. Daromad samorasi: ΔD=3,33-2,58=0,78
Umumiy samara: ΔA+ΔD=0,58+0,75=1,33kg
2- masala
Firma bir yil 1,5 mln. So’m, ikkinchi yil esa 2 mln.so’m foyda qildi. Narxlar 2-
Yilda 1- yilga nisbatan 1,25 marta oshgan bo’lsa, firmaning 2 – yilda 1-yilga nisbatan
Real foyda qanchaga o’zgargan.
1-yil – 1,5 mln
2-yil – 2 mln. Foyda
Narx – 1,25 marta ko’paygan
Pn
P2
P2 – real foyda
Pn – nominal foyda
1600000 1500000 100000
1600000
1.25
Pr 2000000
Demak 2 yilda nisbatan real foyda 100000 oshgan.