RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
182 Q LO B A LLA ŞM A V Ə M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK marağın fonunda “islam triumfu”, “islam intibahı”, “islam (demoqrafik) partlayışı” və s. kimi anlayışların dünya ictimai elmi müstəvisində geniş təhlilə cəlb olunması ilə bir vaxta təsadüf etdi. Bəşər həyatının, dünya iqtisadiyyatının və siyasətinin inkişafı gedişində inteqrasiya və beynəlmiləlləşmə meyllərinin artması Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin, dünya duyumunun qarşılıqlı tapmması və yaxınlaşması kimi amilləri zəruri edir. Həm dünya mədəniyyətinin dəyərlərinə yiyələnmə, həm də mədəni müxtəlifliyə artan diqqətə rəğmən müşahidə olunan mədəni intibah, informasiya-telekommunikasiya texnologiyaları, miqrasiya proseslərinin intensivləşməsi və s. öz növbəsində dünyanın mədəni-mənəvi simasının və insanların şüurundakı anlam tiplərinin yanaşı dərk edilməsini şərtləndirmişdir. XXI əsrin sivilizasiyasım sintez sivilizasiya kimi formalaşdırmaq, yeni “planetar təfəkkür”, mədəniyyətlərin dialoqu və s. kimi mövzular, qlobal şüurun dünya tarixi və mədəniyyətinin ortaq, bütöv və ümumiliyi ilə səciyyələnən dünya obrazına “köklənməsini” mümkün edir. Bəşəriyyətin kollektiv zəkası öz mənəvi təkamülünün yalnız müəyyən pilləsində özünü vahid bir tam kimi dərk etməyə hazır olur və qabil olur. “İnsan tarixinin birliyi ideyası bəşəriyyətin irəliyə doğru inkişafında ilk dəfə olaraq dini-mifoloji formada dərk edilir”.1 Hər hansı bir millətə (iudaizm), xalqa (xristianlıq) deyil, bütövlükdə bəşəriyyətə ünvanlanan səmavi dinlərin ən kamili kimi islamdakı vəhdət, ahəng, mənəvi saflıq və əxlaqi kamillik prinsipləri müasir dövrdə islama dərk olunaraq yönəlmiş marağı şərtləndirmişdir. İslama ma rağın mahiyyət və kökləri humanitar (fəlsəfi-tarixi, mədəni-elmi) “ekspertizadan” keçirilməli, “islam trium- 1 J Артановский C.H. Историческое единство человечества и вза имное влияние культур. Л., 1977, с.7. Fosil П. Q loballaşm a və m əd ən iy y ətlərin dialoqu 183 fu”, “strateji islam” və s. kimi konsepsiyalara münasibət bildirilməlidir. Problemə diqqətin yönəlməsi əslində real və tarixi bir prosesin baş verməsindən xəbər verir. “Bu gün islamın nüfuz və təsirinin artmasını düşünülmüş və planla qurulmuş proses kimi şərh edən mövqelərin çoxluq təşkil etməsi, onlara əks olan belə bir müddəanın yanlışlığını heç də sübut edə bilməz: İslamın nüfuzu min illər boyu davam edən, kainatın, təbiətin və cəmiyyətin inkişaf istiqamətlərinə cavab verən, təməli və kökləri dünyanın ilahi axarı və gərdişinə uyğun olan, elə buna görə də əbədi davam edəcək təbii prosesdir”.' İslam və mədəniyyət mövzusu, adından göründüyü kimi tədqiqat predmetinə sistemli və vəhdətdə yanaşmağı irəli sürür. Dinə dair tədqiqatlarda din və mədəniyyət, di ni və dünyəvi mədəniyyət, mədəniyyətdə idrak və dəyər aspektlərinin, bilik və inam, dolayısı ilə də şərq və Qərb dünyaduyumunun bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə təhlili, yaxud bir-birinə qarşı qoyulması cəhdləri, eyni problemə aydınlıq gətirən mövzular arasından sədd çə kilməsi, Qərb ictimaiyyətşünaslığının icad etdiyi tədqiqat metodlanndandır. Belə yanaşmanın potensialı tükənmiş dir. Qlobal reallığa paralel olaraq, qlobal elmin də tədqiqat metodları və prinsiplərində köklü dəyişikliklər baş verir. Mədəni vəhdəti qlobal hüdudda gerçəkləşən dünyanın fraqmentar çərçivəyə yerləşdirilməsi yanlış nəticələrin alınmasını şərtləndirir. Dünya elmində formalaşmış, elmlərin qovuşuğunda yerləşən “kross-kultur” (mədəniyyətlərarası) tədqiqatlar, bir vaxt həm subyektiv ideoloji, həm də obyektiv (fən- nlərin ixtisaslara bölünməsi) şərtlərdən irəli gələn prin siplərdən azad, dünya mədəniyyətini sintezdə və bütöv lükdə təhlil edən istiqamətlər geniş yayılmışdır. “XX əsr də sivilizasiyaya dair tədqiqatlar, bir mədəniyyətin nü- 1 С.Переслегин. О спектроскопии цивилизаций. // В кн: Геополи тика. М, 2002, с.171. 184 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK munə kimi götürülərək, qalanların onlarla müqayisə edil məsi, ya da tarixin arxivinə verilməsi və s. kimi qəna ətlərə gəlindiyi fazadan, hər bir mədəniyyətin unikallığı və universallığı fikrinin qəbul edildiyi fazaya keçdi”.' İslam dini və mədəniyyət probleminin tədqiqinə abstrakt totallıq prinsipi ilə yanaşıldıqda qeyri-Qərb və qeyri-Avropa mədəniyyətlərin dinamikası anlaşılmaz qalır. Şərq mədəniyyəti statik, dəyişməz, ənənəvi, kon servativ və s. kimi səciyyələndirilir. Belə bir sual ortaya çıxır: “Müasir Qərbin bu mənəvi-mədəni təcrübəyə müraciət etməsi hansı amillərlə izah oluna bilər?”1 2 Sovet dövründə Azərbaycan xalqının üç nəslinin böyüməsinə baxmayaraq din, mədəniyyət və mənəviyyat məsələlərinə dövlətin, ziyalıların və xalqın diqqəti göz qabağındadır. “Azərbaycanda bu gün dinə qayıdış prosesi gedir. Bu ziddiyyətli və mürəkkəb prosesdir. Din bu gün etik-mənəvi normaların, idealların mənbəyi və milli mədəniyyətin tərkib hissəsi sayılır. Dəyişikliklər ictimai şüurun bütün səviyyələrində gedir. Xalq öz dininin ma hiyyətinə dair biliklərlə maraqlanır, nəinki ilahiyyatçılar, adi vətəndaşlar da dinimizin əsas müddəalarına dair mühakimələr yürüdürlər”.3 Dinə qayıdışın zahiri sezilən əlamətləri deyil, həqiqi mahiyyət və səbəblərinin ciddi elmi-fəlsəfı təhlilinə xüsusi ehtiyac vardır. Belə təsəvvür yarana bilər ki, bir zamankı ateizm hərəkatı indi də sadəcə (“o pisdir, bu yaxşıdır” prinsipi ilə) dini qayıdışla əvəzlənmişdir. Dini intibahın tarixən şərtləndirilmiş səbəbləri möv cuddur. Hər hansı bir cəmiyyətin gələcəyi üçün təhlükə yarananda, onun bütövlüyünü və dayanıqlığını təmin edən mənəvi faktorlara diqqət artır. 1 Ф.Бродель. Материальная цивилизация. Экономика, капита лизм. Том.З. Время мира. М, 1992, с.96. 2 Б.С.Ерасов. Культура, религия и цивилизация на Востоке. М, 1990. с.16. 3 Россия и мусульманский мир. 2001, №11, с.79. Fəsil II. Q loballaşm a və m adəniyyotlərin dialoqu 185 Din və mədəniyyətin yarandığı ünvan Şərq olmuşdur sa da, bəşər mədəniyyətinin Qərbə və Şərqə bölmək ənə nəsi, “mədəni-qeyri-mədəni dixotomiyası təşəbbüsü də Qərbə məxsusdur. Bəşər mədəniyyəti ortaq dəyərlərin sintezidir. İslam dininin mədəni, maarifçi, elmi missiyası az öyrənilmiş sahələrdəndir. İslamın mədəniyyət sistemində tutduğu yer həm tarixi əhəmiyyəti, həm də yaşadığımız dövrün qlobal transfonnasiyaları baxımından təhlil edilməlidir. Qərbin mədəni ənənələrinin Şərqdən bəh rələnməsi, islam və mədəniyyət mövzusunu ümumşərq- ümumdünya kontekstində, dəyişən eralar və əsrlərin sıralanmasında, qarşılıqlı təsirdə izlənilməsi, islamla vahid mədəni, fəlsəfi, dini məkan təşkil edən xalqların mədəni təkamülünün əlaqəli araşdırılmasına diqqəti cəlb edən məsələlərdəndir. Mədəniyyətşünaslıq sahəsində bütöv elmlər komplek si XX əsrdə formalaşmışdır. Burada gəlinən əsas nəti cələrdən biri də mədəniyyətin-dini və dünyəvi tərəflərin sintez və vəhdətindən ibarət olması qənaətidir. Müxtəlif tarixi dövrlərdə mədəniyyətin dini və dünyəvi qatları qeyri-bərabər inkişaf etmişdir. Məsələn, orta əsrlərdə dünyəvi aspekt üstünlük təşkil etmişdir. Son iki əsrdə isə əksinə dini-mənəvi mədəniyyətin kölgədə qalması, idrak aspektinin mənəvi-dəyər aspektini üstələməsi texnogen sivilizasiya və mənəviyyatın böhra nında təzahür etmişdir. Bu da elmə olan inamı laxlatmış- dır. Yaxud sovet dövründə Azərbaycanda dünyəvi mədə niyyətin inkişafına tərs mütənasib olaraq dini mədəniyyət demək olar ki, durğunluq dövrünü yaşamışdır. Tarixin məşəqqətli təcrübəsi sübut edir ki, mədəniy yətin mahiyyət aspektlərinin birtərəfli inkişafı arzuolun maz nəticələrə gətirib çıxarır. Mənəvi mədəniyyətə biga nə olan sivilizasiya öz fəlakətli sonluğuna doğru irəliləyir. İslam dinində elmə verilən böyük qiymət və bununla yanaşı kamil əxlaqi-mənəvi dəyərlərin də əvəzsiz rolunun Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|