37
burada yaranmıĢ mürəkkəb Ģəraitlə əlaqədar,
iyunun 17-də Milli ġura və Fətəli xan Xoyskinin 1-c i
hökumət kabinəsi buraxıld ı. Milli ġura buraxılmazdan
əvvəl bir sıra inqilab i əhəmiyyətli məsələlərdən baĢqa,
qalan
bütün
hakimiyyətin
Azə rbaycan
Xalq
Cü mhuriyyəti Höku mətinin əlində cəmləĢdirilməsi
barədə qərar qəbul etdi və 2-ci müvəqqəti hökuməti
formalaĢdırmağı F.x.Xoyskiyə tapĢırdı. Milli ġuranın
Gəncədəki son iclasının qərarına əsasən, F.x.Xoyskinin
sədrliyi ilə Na zirlər ġurasının yeni tərkibi aĢağıdakı
tərkibdə təsdiq edildi: Mə mməd Həsən Hacınsk i, Nəsib
bəy Yusifbəyli, Əlimə rdan bəy Topçubaşov, Behbud xan
Cavanşir, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xosrov PaĢa bəy
Sultanov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Xudadat bəy Məlik -
Aslanov, Ağa bəy Aşurov, Əbdüləli bəy Əmircanov və
Musa bəy Rəfiyev.
Höku mətin iyunun 19-da keçirilən iclasında:
F.x.Xoyski - Na zirlər ġurasının sədri (Höku mət in
baĢçısı) və ədliyyə naziri; M.H.Hacınski - xarici iĢlər
naziri; B.CavanĢir - daxili iĢlər naziri; X.Məlik-Aslanov
- yollar naziri; Ə.Əmircanov - maliyyə naziri;
X.P.Su ltanov - əkinç ilik naziri; N.Yusifbəyli - xa lq
maarifi və dini etiqad naziri; A.AĢurov - tica rət və
sənaye naziri; X.Ə.Rəfıbəyli - səhiyyə və himayədarlıq
naziri; Ə.TopçubaĢov, X.Xasməmmədov və M.Rəfıyev
- portfelsiz nazirlər təsdiq olundular. Bundan əlavə,
X.Məlik-Aslanova poçt və teleqraf naziri, A.AĢurova
ərzaq naziri, M.H.Hacınskiyə isə dövlət nəzarəti naziri
vəzifələ rin in müvəqqəti icrası həvalə edildi.
1918 il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz Ġslam
Ordusu tərəfındən azad olunduqdan sonra F.x.Xoyskin in
baĢçılıq etdiy i A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku məti Bakıya köçdü. Həmin il oktyabrın 6-da
F.x.Xoyskin in Gəncədə təĢkil etdiy i 2-ci höku mət
kabinəsində dəyiĢikliklər ed ild i. F.x.Xoyski höku mət in
sədri, X.Xas mə mmədov ədliyyə naziri, Ə.TopçubaĢov
xarici iĢlər naziri, M.H.Hacınski maliyyə naziri, A.AĢurov poçt və teleqraf naziri, M.Rəfıyev himayədarlıq və dini etiqad
naziri, Ə.Ə.Əmircanov dövlət nəzarəti naziri vəzifələrini tutdular. B.CavanĢir daxili iĢlər naziri vəzifəsi ilə yanaĢı, ticarət və
sənaye naziri və zifəsini də yerinə yetirird i. N.Yusifbəyli xa lq maa rifi və ərzaq na zirliklərinə baĢçılıq ed ird i. Ġ.Ziyad xanov
hərbi iĢlər ü zrə müvə kkil təyin olundu. Qalan nazirlə r öz və zifə lərinin ic rasını davam etdirirdilər. Ba x Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Hökuməti məqaləsinə.
ĠKĠNCĠ PĠYADA DĠVĠZĠYASI - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun hərbi birləĢməsi. Diviziyaya 5, 6, 7
və 8-c i atıc ı a layla rı da xil id i. On ların Ģ ə xsi heyəti la zımınca ko mp lekt ləĢdirilmə miĢdi. Buna görə də Əlah iddə Azər-
baycan Korpusunun (ƏAK) tərkib ində bu alayların Ģəxsi heyəti digər h issələrin ko mplektləĢdirilməsinə yönəldild i və 2-ci
piyada diviziyasmın ko mandanlığının saxlanılmasına ehtiyac qalmadı. 1918 ilin sentyabrında Bakı Ģ əhəri düĢmən
qüvvələrdən azad edildikdən sonra Qafqaz İslam Ordusu (QĠO) ko mandanının əmri ilə Azərbaycan piyada diviziyalarının
bərpasına baĢlanıldı. Sentyabrın 25-də ƏAK-nun tərkibinə da xil o lan 2-c i A zərbaycan piyada diviziyasının təĢkili barədə
əmr verildi. Bu zaman yaln ız div iziyanın tərkibinə daxil olacaq 4-cü piyada alayının formalaĢdırılması baĢa çatmaq ü zrə
idi. Diviziyanın forma laĢdırılmasın ı sürətləndirmə k üçün 5-ci Qafqaz firqəsinin 10-cu Qa fqaz a layı 2-ci p iyada
diviziyasına verilmiĢdi və bu alaym taborları diviziyanın yeni yaradılan alayların ın əsasını təĢkil etməli idi. 4-cü piyada
alayı 10-cu Qafqaz alay ının 1-ci taboranun bazasında formalaĢ mıĢdı. Taborun zabıt və əsgər heyəti 4-cü alayın Ģəxsi
heyətinə qatılmıĢdı. 2-ci piyada diviziyasının 5-c i və 6-c ı a layla rı 10-cu Qafqaz a layının müvafıq ola raq 2 və 3-cü taborları
bazasında qurulmalı, 6-c ı piyada alay ının qa lan Ģ ə xsi heyəti Ba kıda, 5-c i alay ınkı isə Muğanda cəmləĢdirilmə li id i.
Div iziya Bakıdakı Salyan kazarmalarında yerləĢdirilmiĢdi və onun komandiri vəzifəsinə QĠO-nun qərargah rəisi Nazim
bəy təyin edilmiĢdi. Div iziyanın tərkibində bir süvari alay ı və yardımçı bölmə lər də var id i.
10-cu Qafqaz alayının 2-c i piyada diviziyasının tərkibinə verilməsi onun kəmiyyət baxımından forma laĢmasını sürət-
ləndirsə də, türk qüvvələrinin Azərbaycanı tərk etməsilə alay ağır vəziyyətə düĢdü. Hərbi nazirliyin bərpasından sonra hissələr
yenidən qurularkən 2-ci piyada diviziyası ləğv olundu.
38
Hərbi na zir S.Meh mandarovun 1919 il 14 iyul tarixli ə mri ilə Azə rbaycan ordusu tərkibində 2-c i piyada divi-
ziyasının təĢkilinə yenidən baĢlanıld ı. Artıq formalaĢmıĢ olan 4-cü Quba və 5-ci Bakı p iyada alayları, sonradan təĢkil
edilmiĢ 6-cı Göyçay piyada alayı da bu diviziyanın tərkibinə qatıld ı. Div iziyanın ko mand iri vəzifəsinə general-mayor
Ġbrahim ağa Usubov, onun müavini vəzifəsinə isə general-mayor Makeyev təyin edild ilər. Diviziyanın yüksək döyüĢ
hazırlığı əldə edərək, güclü hərbi vahidə çevrilməsində onların böyük xid mətləri olmuĢdur. Bakı ətrafının və Ģimal
sərhədinin müdafiə sisteminin etibarlı Ģ əkildə qurulmasında, Lənkə ran və Qarabağ ə mə liyyatlarının uğurla baĢa
çatdırılmasında 2-ci p iyada diviziyası h issələrinin də xüsusi rolu var idi. Aprel işğalından {1920) sonra 1 -ci piyada diviziyası
kimi 2-c i piyada diviziyası da ləğv olunaraq yenidən quruldu.
Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998.
ĠKĠNCĠ SOVETLƏR QURULTAYI - Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetlərinin II Ümu mrusiya qurultayı (1917,
25-26 oktyabr, yeni üsulla 7 noyabr). Petroqradda (Smolnıda) keçirilmiĢdir. Qurultayın açılıĢ ında iĢtirak edən 649 nü-
mayəndənin 390 nəfə ri bolĢevik, 160-ı eser, 72-si menĢevik, 14-ü menĢevik-beynəlmilə lçi və b. id i. Quru ltayın iĢində Ba kı
Fəhlə və Əsgər Deputatlan Sovetindən bolĢeviklər S.ġau myan, M.Se myonov, A.RaĢkeviç, sol eser Ġ.Su xa rtsev iĢtirak
edirdilə r. MenĢevik Y.Martov bütün sosialist partiyalarının nü mayəndələrindən ibarət ü mu mde mo kratik höku mətin
yaradılmasına cəhd göstərsə də, nə bolĢeviklər, nə də menĢeviklər və eserlər onun təklifini qəbul etmədilər. Bo lĢevik
L.Trotski sağ sosialist partiyaların nü mayəndələrinə mü raciət edərə k bild irdi ki, onlar iflasa uğramıĢ, öz rolların ı oynamıĢlar
və bundan sonra onların yeri tarixin zibil səbətində olma lıd ır. MenĢeviklə r, sağ eserlər və menĢevik-beynəlmilə lç ilə r
qurultayı tərk etdilər. Beləliklə, bütün vəziyyətə nəzarət bolĢeviklərin hakimiyyəti altına keçdi. Oktyabrın 26-sı səhər saat
5-də 2 nəfər əleyhinə və 12 nə fər b itərəf olmaqla quru ltayın "Fəhlə lərə, əsgərlərə və kəndlilərə !" mürac iəti təsdiq edildi.
Qurultay ölkədə bütün hakimiyyətin fəhlə, əsgər və kəndli deputatları sovetlərinin əlinə keçdiy ini bəyan etdi.
Yeni Sovet hakimiyyətinin hə ll et məli olduğu yaxın, tə xirəsalın ma z vəzifə ləri - dərha l sülh təklif edilməsi,
torpaqların torpaq ko mitələrinin sərəncamına verilməsi, ordunun demokratikləĢdirilməsi, istehsal üzərində fəhlə nəzarəti,
Müəssislər məclisinin vaxtında çağırılması, ərzaq böhranının həll edilməsi, millətlərin öz müqəddəratını təyin etmə
hüququnun təmin olun ması müəyyənləĢdirild i. Oktyabrın 26-da axĢam keçirilən ikinci iclasda cəbhədə ölüm hökmünün
ləğvi, siyasi cinayətlərə görə həbs olunmuĢ əsgər və zabitlərin a zadlığa bura xılması, Müvəqqəti hökumətin keç miĢ baĢçısı
A.F.Ke renskinin dərhal həbs edilməsi, o rduda müvəqqəti inqilabi ko mitə lərin təĢkili haqqında sərəncamla r təsdiq edild i.
Qurultayın bütün qalan vaxtı sülh, torpaq və Sovet hökuməti haqqında dekretlərə həsr olundu. Qurultay V.Ġ.Len inin
mə ruzəsi ü zrə sülh və torpaq haqqında dekretlər qəbul etdi. Sülh haqqında dekret bütün xalq lara v ə höku mətlərə , ilhaq və
təzminatdan imtina et mə k Ģərtilə, ü mu mi sülh bağla maq haqqında dərhal danıĢıqla ra baĢla maq təkliflə rindən ibarət id i.
Torpaq haqqında dekretlə torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət ləğv edilir və bütün torpaq ümumxalq sərvəti elan o lunurdu.
Qurultay Ümu mrusiya Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsinin (ÜMĠK) tərkib ini seçdi və V.Ġ.Lenin baĢda olmaqla, birinci Sovet
hökumətini - Xalq Ko missarları Sovetini (XKS) təĢkil etdi. L.Kamenev ÜMĠK-nin sədri seçildi. Xalq Ko missarlan Soveti
rəsmi o laraq müvəqqəti fəh lə və kəndli höku məti sayılırdı və öz funksiyalarını Müəssislər məc lisinin çağırılmasına qədər
həyata keçirmə li idi.
Ġkinci Sovetlər qurultayı nəticəsində Rusiyada hakimiyyət çevriliĢi baĢ verdi. BolĢeviklər hakimiyyəti ələ ke-
çirdilər. Bax həmçinin Oktyabr çevrilişi (1917).
"ĠQBAL" -gündəlik qəzet. 1912-15 illərdə Bakıda, Azərbaycan dilində nəĢr olunmuĢdur.1023 nö mrəsi çıxmıĢdır.
Onlardan 459-u Sənətulla Eynullayev-Ġbrahimovun (6.3.1912-20.9.1913), 299-u Seyid Hüseyn Sadıqzadənin (22.9.1913-
8.10.1914), 265-i isə Məhəmmədə li Əbdülə ziz və Məhə mməd Əmin Rəsulzadələrin (9.10.1914-27.4.1915) naĢirliyi və baĢ
mühərrirliyi ilə buraxılmıĢdır. ―Ġqbal‖ ın əsas müəllifləri Sənətulla Eynullayev-Ġbrahimov, Seyid Hüseyn, Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə, Hacı Ġbrahim Qasımov, Nəriman Nərimanov, Məhəmməd Had i, Abdulla ġaiq, Abbas Səhhət, Əli
Nəzmi, Xəlil Ġbrahim, Əkbər Əkbərov və b. idi.
Qəzet in məqsəd və məra mı onun birinci sayında
dərc edilmiĢ baĢ məqalədə Ģərh olun muĢdur: "İqbal"
qəzetəsi millətimizin maddi və mənəvi səadətinə,
iqbalına xidmət arzusu ilə nəşrə başlamışdır".
Müstəmləkəçi imperialist dövlətlərin Yaxın və Orta
ġərqdə törətdikləri təxribatların, Rusiya imperiyasının
müstəmləkəçilik və ruslaĢdırma siyasətinin tənqidi, milli
dirçəliĢ ideyaların ın təbliği, milli ədəbiyyatın inkiĢafı,
ana dilin in müstəqilliyi və yad təsirlərdən təmizlən məsi,
qadın azadlığı, maarifin xalqa yaxınlaĢ ması və
milliləĢməsi ―Ġqbal‖ın to xunduğu əsas mövzula r idi.
Qəzet mü xtə lif p roble mləri vahid məqsəd ətrafında
birləĢdirir, milli müstəqillik ideyalarının təbliğinə xid mət
göstərirdi.