Redaks ġya heyəTĠ

40 

 

rin in Bakı ə mə liyyatı. Antanta blokunda Ġngiltərən in müttəfıqi olan Rusiyada oktyabr çevriliĢi (1917) və  onun Birin-

ci  dünya  müharibəsindən  çıxması  Ġngiltərənin   hərbi  əməliyyat  planlarında  dəyiĢiklik  əmələ  gətirdi.  Ġng iltərə  rus  qo-

Ģunlarının  tərk  etdiy i  yerlərdə,  xüsusilə  neft  Bakısında  möhkəmlən mək  qərarına  gəldi.  1917  il  dekabnn  24-də  Me-

sopotamiyadakı  ingilis  hərbi  qüvvələri  Bağdad-Bakı-Bu xara  istiqamətində  hərəkətə  baĢladı.  Ġngilis  hərbi  qüvvələrinin 

ko mandanı L.Denstervill 1918  il  fevralın  18-də  Ənzəliyə çatdı,  lakin burada hakimiyyət hələ  rusların əlində olduğu üçün 

fevralın  25-də  Həmədana  döndü,  müəyyən  hərbi  hazırlıq  tədbirlərindən  sonra  Cənubi  Azərbaycamn  b ir  sıra  bölgələrin i 

iĢğal etdi. Ġngiltərənin   Bakını ələ  keçirmək p lanının baĢ tutmasında eser-menĢeviklərin və daĢnakların  burada yaratdıqları 

"Sentrokaspi diktaturası" həlledici ro l oynadı. DaĢnakların  təhriki ilə "Sentrokaspi diktaturası" ingilisləri Bakıya dəvət etdi. 

1918  il  avqustun  4-də  300  nəfərlik  ingilis  hərbi  hissəsi  Bakıya  da xil  oldu.  Denstervillin  ö zü  is ə  qalan  hə rbi  qüvvələrlə 

avqustun  17-də  gəldi.  Be lə liklə,  ingilis  müdaxiləçiləri  A zərbaycan  xa lqımn  kö məyinə  gələn  Qafqa z  Ġslam  Ordusunu 

qabaqladı.  Denstervill  Bakıda  möhkəmlənmək  və  Qafqaz  Ġslam  Ordusunun  onu  azad  etməsinə  yol  verməmək  üçün  bəzi 

hərbi-müdafiə  tədbirləri  gördü.  La kin  bütün  bunlara  ba xmaya raq,  ingilislə r  Qafqa z  Ġsla m  Ordusu  və  Azərbaycan  Xa lq 

Cü mhuriyyəti hərb i qüvvələrin in qarĢısında duruĢ gətirə bilməd ilər, sentyabrın 15-də Bakı ingilis  müdaxiləçilərindən azad 

edildi.  Ġngilislər  Bakını  tərk  edərək,  Ənzəliyə  qayıtdılar.  Beləliklə,  ing ilislərin  Bakıya  birinci  hərbi  müdaxiləsi  (1918,  4 

avqust-15  sentyabr)  baĢa  çatdı  (ba x  Böyük   Britaniyanın  hərbi  ek spedisiyası).  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  payta xtın ı 

Gəncədən Bakıya köçürdü. 

Osmanlı  imperiyasının  Birinci  dünya  müharibəsində  məğlubiyyəti  və  Mudros  barışığının (1918)  imzalamasından 

sonra ingilislərin növbəti dəfə Ba kıya hərb i  müda xiləsi üçün əlveriĢli Ģərait yarandı. Müqavilən in Ģərtlərinə görə Osmanlı 

qoĢunları  Azərbaycanı  tərk  etməli,  Bakın ın  müttəfıqlər  tərəfındən  tutulmasına  mane  olmamalı  id i.  YaranmıĢ  ağır Ģəraitdə 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  nü mayəndə  heyəti  (Əh məd  bəy  Ağayev,  Musa  bəy  Rəfıyev  və  Nəsib  bəy  Yusifbəyli) 

noyabrın  14-də  Ənzəliyə  gedərək  ingilis  hərbi  qüvvələrinin   ko mandanı  U.Tomsonla  görüĢdü.  Tomson  Azərbaycan 

hökumətin i tanımaqdan imtina etdi və nümayəndələrə cavab verərək dedi: "Madam  ki, siz bunun əksini  iddia edirsin iz, o  

za man gəlib yerində təhqiq edib nəticə çıxa rarıq". Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin baĢçısı Fətəli  xan Xoyski 

noyabrın  15-də  To msona  teleqramında  müttəfiqlərin  Bakıya  gəlməsinə  Azərbaycan  hökumətinin  etiraz  etmədiyini 

bildirməyə məcbur oldu. Tomson Bakıya müda xilə ə rəfəsində bəyanat verdi: 1) noyabrın 17-si səhər saat 10-dək A zərbaycan 

və türk ordula rı  Ba kın ı tərk et məlidir;  2)  Bakı oradakı neft   mədənləri ilə  birlikdə  iĢğal o lun malı, ölkənin d igər bölgə ləri 

Azərbaycan  höku mətinin   və  onun  ordusunun  nəzarəti  alt ında  qalmalıdır;  3)  A zərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  rəsmən  

tanınmır,  lakin  Ġngiltərə,  Fransa və Amerika nü mayəndələri onunla de-fakto  münasibətlər qururlar;  4) bütün müəssisə və 

idarələ r aĢağıdakı istisnalarla fəaliyyət göstərəcəklər: a) general Tomson Bakının general-qubernatoru olacaq; b) Ģ əhər poli-

sinə ingilis baĢçılıq  edəcək və  s.  Noyabrın  17-də To msonun baĢçılığı  ilə  ingilis hərb i h issələri  Bakıya da xil oldu.  ġəhər 

növbəti  dəfə  ingilis  müdaxiləçilərinin  əlinə  keçdi.  Bakıda  Böyük  Britaniya  general-qubernatorluğu  yaradıldı.  Bakı  nefti 

ingilislərin  ə linə  keçdi.  Ġngilis  ko mandanlığı  de kabrın  sonunda  Azərbaycan  hökumətin i  tanımad ığımı  b ild ird i,  Ba kıya  

qoyulan məhdudiyyətlərin a radan qaldırılmasına baĢlandı. 1919 ilin aprelində ingilis general-qubernatorluğu ləğv olundu, 

avqustda  isə  ingilis  hərbi  h issələri  Bakını  tərk  etdi  (ba x,  hə mç inin  Bak ı  ingilis  general  qubernatorluğu,  İngilis  dəniz 

nəqliyyatı şirk əti, İngiltərə neft idarəsi). 

Əd.:  Qasımov M.,  Birinci  Dünya  müharibəsi illərində böyük dövlətlərin A zərbaycan siyasəti, B.,  2001;  Nəsibzadə 

N., Azə rbaycanın  xarici siyasəti  (1918-1920), B., 1996; Гeнерал-майор Дентервиль. Британски   империализм  в  Баку  и 

Персии. 1917-1918 (воспоминания), Тифлис, 

 

1925. 

"ĠNGĠLTƏRƏ      DƏNĠZ      NƏQLĠYYATI      ĠDARƏSĠ",  "Böyük  B r it a n iy a   Dən iz  Nəq liyyatı  Ġ d a r ə s i"   - 

Ġngiltərə  iĢğalçı rejiminin Xəzər donanmasının ticarət gəmilərinə nəzarət üçün Bakıda yaratdığı Ģirkət. Mudros barışığının 

(1918) Ģərtlərinə  əsasən,  Azərbaycan  ərazisi  ingilis  qoĢunlarının  iĢğal  zonasına  daxil  edilmiĢdi.  Bununla  əlaqədar,  özünü 

Bakının hərbi qubernatoru elan etmiĢ general U.To msonun baĢçılığı ilə təxminən min nəfərdən ibarət ingilis qoĢunu 1918 il 

noyabrın 17-də Ģəhərə daxil o ldu. Ġngilis ko mandanlığı Bakıda hərbi vəziyyət elan etməklə, Ģəhərdə və Bakı quberniyasında 

inzibati  hakimiyyəti  ə lə   keç ird i,  bütun  məh kə mə   və  icra   orqanları  general  To msonun  ixt iyarına   verild i.  Bundan  sonra 

ingilislər Ģəhərin iqtisadi həyatına təsirlə rini gücləndirməyə baĢladılar. Noyabrın 29-dan Xə zə r Donanmasının  bütün ticarət 

gəmilə ri  ingilis  ko mandanlığın ın  s ərəncamına  keçdi.  Ġngilisiər  bolĢeviklə rə  qarĢı  "vahid  və  bölün mə z  Rusiya"nın 

bərpasında  Denikin  ordusuna  kömə k  məqsədilə   bütün  Xəzər  dənizinə  nə zarət  et məyə  baĢladılar.  Nəqliyyat  vasitələrin i 

nəzarət a ltına a lan ingilis ko mandanlığı noyabrın 22-də Britaniya  dəniz nəqliyyatı idarəsin in yaradıldığ ını elan etdi. ġirkətə 

baĢçılıq  edən  mayor  Braunun  sərəncamlarından  birində  b ild irilirdi  ki,  "Xəzər  dənizinin  limanları:  Petrovsk,  Bakı  və 

Krasno-vədsk  ingilislərin  idarəç iliy i  a ltında  qalır".  Bütün  ticarət  gə milə ri  sahiblərinə  verilsə  də,  onların  ü zərində 

ingilislərin  nə zarət i  qoyuldu.  Ümu mi  və  nə zarət  Ģöbələri  istisna  olmaqla,  dəniz  nəqliyyatı  idarəçiliyinin   bütün  Ģöbələri 

tədricən ləğv edildi. Be lə liklə,  ingilislə r  Xə zər dənizinə ta m nəza rət et məyə baĢladılar.  Britaniya dəniz nəqliyyatı  idarəsi-

nin  sərəncamı  ilə  Xəzə r  dənizinin  bütün  ticarət  gə milə ri  heyətləri  ilə  birlikdə,  müvəqqəti  ola raq,  hərb i  ko mendantlığın 

sərəncamına  keç irild ilər.  Bununla  da,  neft  məhsulla rın ın  ixracı  ü zərində  nəza rət  Britaniya  ko mandanlığ ınıın  ə lində 

cəmləndi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

---