43
Ġngilislərin sərəncamı ilə Bakıdan daĢınan bütün neft məhsullarına heç bir aksiz rüsumları qoyulmur, bütün yüklər
tələ m-tələsik ölkədən çıxa rılırd ı. Bunun nəticəsində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku mətinin ingilislərdən 36 milyon
700 min manat məb ləğində gö mrük və a ksiz borclarını almaq cəhdi baĢ tutmadı. Britaniya qərargahı Azə rbaycan
Höku mətinə borcların ın olduğunu təsdiq etsə də, həmin məb ləği ödəməd i. Ġngilislərin sərəncamında olan dəmir yolu ilə
neft daĢınması Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin verdiyi gömrük pulu ilə ödənilirdi. Ġngilis generalı Toınson
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin də mir yo lu iĢçilə rinə ingilis zabitlə rinin yükünü və sənədlərini yo xla mağı qadağan
etmiĢdi. Ġngilislər hətta, A zərbaycan Hö ku mətini onların əllərində olan və istədikləri kimi sərəncam verdikləri Bakı ticarət
limanını da ma liyyələĢdirməyə məcbur et miĢdilər.
Azərbaycan Hökuməti ilə Ġngiltərə arasında 1919 il 23 may tarixli "ra zılaĢmaya" görə, Azərbaycandan Ġngiltərəyə
apanlan mallar üçün heç bir rüsum və icazə tələb olunmamalı idi. Bu "razılaĢmaya" əsasən, Azərbaycandan Ġngiltərəyə
Batu m vasitəsilə 450 000 pud ma zut, 150 min pud ağ neft, 75 000 pud benzin aparılmasına ica zə verilmiĢdi. 1919 il iyunun
30-da Bakıdan Batu m vasitəsilə Ġngiltərəyə 10 vaqon benzin, 2 vaqon is ə mü xtəlif ma llar göndərilmiĢdi.
Ġngilis qoĢunlarının getməsindən (1919, avqust) sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku məti ölkənin maliyyə
vəziyyətini ya xĢılaĢdırmaq, s ənayeni ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün neft məhsulların m ixracı planın ı iĢləyib hazırla mıĢdı.
Artıq Qafqa zda az sayda ingilis qoĢunu qaldığından, onlar t ərəfdən neft tələbi ilə bağlı mü raciət olmayacağına ümid
edilirdi. Lakin 1919 ilin oktyabrında general Brefın tələb i Höku mət üçün gözlən ilməz o ldu. General ingilis ko mandanlığı
üçün gündəlik 30 sistern neft məhsulları, bundan əlavə neft borusu ilə 750 min pud neft vurulmasını tələb edirdi.
Ġqtisadiyyatı böhran vəziyyətində olan dövlət üçün bu tələb çıxılmaz vəziyyət yaratmıĢdı. Maksimu m səylə hər gün 40-45
sistern neft göndərilməsi mü mkün olduğu halda, onun 30 sisternini ingilis ko mandanlığına verməklə ən vacib ehtiyacları
belə ödəmək mü mkün deyild i. Bununla belə, Höku mətin gündəlik 15 sisternə razılıq verməsi ingilis ko mandanlığ ına qane
etmə miĢ, boru ilə neft vurulmasına maneçilik törədilmiĢdi. A zərbaycan Höku məti ingilis ko mandanlığ ının Ba kı neft inə
sərəncam verməsindən nara zılığın ı b ild irərə k, 1919 il noyabrın 15-də "təcili" göndərilən məktubunda göstərirdi: "Müttəfiq
qoşunlarının Azərbaycanda və Gürcüstanda olduğu müddətdə ingilis komandanlığının tələbi ilə neft borusu demək olar
ki, yalnız komandanlığın ehtiyacı üçün işləmişdir... [Neftin] çox az bir hissəsi Hökumətin ehtiyaclarına, o cümlədən
neft sənayesinin ehtiyacına sərf edilmişdir". Xa ric i iĢlər na ziri Mə mməd Yusif Cəfə rov Cənubi Qafqa zdakı Britaniya a li
ko missarına məktubunda Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarımn ingilis ko mandanlığının mü xtəlif rütbəli
nümayəndələri tərəfındən məruz qaldığ ı ziyanın gündəlik göstəricisinin bir neçə milyon rubl təĢkil etdiy ini nəzərə
çatdırmıĢ, nəticədə, ö lkə sənayesi və maliyyəsinin məhvə məhku mluğunu bild irmiĢdi. Tərəflər arasında aparılan danıĢıqlar
nəticəsində, 1920 il yanvarın 26-da ticarət, sənaye və ərzaq naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanovla Britaniya neft idarəsin in
Batu mdakı nü mayəndəsi mayor Ġ.A.Ru l arasında neftin satıĢı üzrə saziĢ imzalan mıĢdı. SaziĢə görə A zərbaycan tərəfı hər
gün Batuma 15 vaqon mazut göndərməli idi.
Britaniya neft idarəsin in qərarına əsasən, 1920 il aprelin 12-dən bütün neft məhsullarından yalnız ma zutun dəmir
yol vasitəsilə Batu ma daĢın masına icazə verilirdi. Ba kıdan göndərilən ma zut üçün fakturalarda Britaniya neft idarəsinin
Bakıdakı nü mayəndəsi kapitan Ku kun imzası olmalı idi.
Ġngilislər Bakın ın neft sənayesində öz inhisarçı mövqeyini son imkana qədər saxlamağa səy etmiĢ, digər Antanta
dövlətlərinə neft məhsulu aparılmasına mane olmuĢdular. Britaniya neft idarəsi vəsait qoymadığı, maliyyələĢdirmədiyi
Azərbaycan neft sənayesini tama milə özündən asılı və ziyyətə salmıĢdı ki, nəticədə, yalnız neft s ənayesi deyil,
respublikanın bütün maliyyə sistemi də ağır vəziyyətə düĢmüĢdü.
Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Азербаиджанская Республика. Дакументы и материалы (1918-1920 rr.), Б., 1998; Юсифзаде С.З.,
Первая Азербаиджанская Республика: история, события, факты англо-азербаиджанских отношений, Б. , 1998.
ĠNQĠLAB KOMĠTƏLƏRĠ -Rusiyada Oktyabr çevriliĢi (1917) və VətəndaĢ müharibəsi (1918-20) dövründə
inqilab i hakimiyyət orqanı. Oktyabr çevriliĢindən sonra Azərbaycanı sovetləĢdirmə k məqsədilə Bakı, Lən kəran, Cavad,
ġamaxı və Quba qəzalarında hərbi-inqilab ko mitələri yaradılmıĢdı (1918, ap rel). Lakin Bakı azad edild ikdən (1918, 15
sentyabr) və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti özünün hakimiyyətini ölkənin bütün ərazisində bərqərar etdikdən sonra Bakı
quberniyasmda da inqilab ko mitələrinin fəa liyyətinə son qoyuldu. Lakin Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutundan
sonra, inqilab ko mitələri yenidən Sovet hakimiyyəti orqanları kimi fəa liyyətə baĢladılar. Azə rbaycan Müvəqqəti Ġnqilab
Ko mitəsinin 1920 il 3 may tarixli qərarı ilə Ba kıda, habelə respublikanın kənd, nahiyə və qə zala rında inqilab ko mitə ləri
yaradıldı. Ġnqilab ko mitələri 1921 ilin noyabrınadək mövcud olmuĢdur.
ĠNQĠLABI MÜDAFĠƏ KOMĠTƏSĠ - bax
Bakı şəhəri və onun rayonlarının inqilabı müdafıə komitəsi.
ĠNTENDANT ĠDARƏS Ġ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ordusunun ərzaq və ləvazimatla təminatına cavabdeh
olan idarə orqanı. 1918 il noyabrın 15-də yarad ılmıĢdı. Ba x Hərbi ləvazimat (intendant) idarəsi.
ĠNZĠBATĠ-ƏRAZĠ BÖLGÜS Ü, A zərbaycan Xalq C ü mh u r iy y ə t i n in in z ib a t i - ə r a zi b ö lg ü s ü -
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin inzibati-ə ra zi bölgüsü sistemi. Azə rbaycanda mü xtəlif ta rixi in kiĢaf dövrlə rində
mü xtəlif inzibati-ərazi bölgüsü mövcud olmuĢdur. Rusiya iĢğalı ərəfəsində Azərbaycan xanlıqlara bölünmüĢdü. Xanlıqlar