Redaks ġya heyəTĠ

71 

 

 

səlmanlarmın  1905 ilin avqustunda Nijni Novqorod Ģ əhərində keçirilən  1-c i qurultayında  (bax  Ümumrusiya 

müsə-manlarının  qurultayları)  qoyulmuĢdur.  Partiyanın  rəhbərləri  -  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢov,  Ġsmayıl  bəy  

Qaspralı, Yusif A kçura idilər. TəĢkilat, əsasən, Azərbaycan, Mərkəzi Asiya və Krımın görkəmli ziyahlarını birləĢdirirdi. 

Partiyanın  yaranması  ərəfəsində,  1905  ildə  Qafqaz  caniĢin i  təyin  edilmiĢ  qraf  Ġ.Ġ.Vo ronsov-DaĢkovun  Qafqazda 

islahatların  keçiriləcəyi  barədə  vədlərindən  ruhlanan  liberal  görüĢlü  Azərbaycan  ziyalılarının  daha  qabaqcıl  hissəsi 

fəal siyasi mübarizəyə baĢladı. Hə min mübarizən in əsas formala rından biri də petisiya ka mpaniyası idi.1905 il ərzində 

Peterburqa,  əsasən,  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢovun  yazdığı  və  mahiyyətcə  Azərbaycan  cəmiyyətinin  qanun 

çərçivəsində  yenidən  qurulmasına  yönəlmiĢ  milli  proqram  olan  3  petisiya  göndərilmiĢdi.  Lakin  caniĢinin  və  digər 

hakimiyyət orqanlarının  boĢ vədlərindən və Azə rbaycan dilində bir neçə qə zetin  bura xılmasına  icazə  verilməsindən 

savayı, onlara heç b ir reaksiyası göstərilməd i. 

Səylərinin  heç bir nət icə verməd iyin i görən  Azərbaycan libera l ziya lıla rın ın nü mayəndələri Rusiya imperiyası-

nın digər  müsəlman əhalisi  ilə sıx əlaqələr quraraq, vahid partiya yaratmaq və öz hüquqlarının təmin edilməsinə nail 

olmaq  üçün  daha  fəal  mübarizəyə  qalxdılar.  Bu  səylər  Krım  və  Kazan  tatarların ın  ziyahları  tərəfindən  dəstəkləndi. 

"Ġttifaqi-Müslimin"in təsis qurultayı 1905  il avqustun 15-də Nijni  Novqorodda keçirildi.  Gö rkəmli Kırım-tatar ictimai 

xad imi, "Tərcu man" qəzetinin naĢiri Ġs mayıl bəy Qaspralı qurultayın sədrliyinə na mizəd  irə li sürüldü.  La kin  Ġs mayıl 

bəy  Qaspralı  öz  na mizədliyini  geri  götürdü  və  onun  təklifı  ilə  Əlimə rdan  bəy  TopçubaĢov qurultayın  s ədri  seçildi. 

Qurultayda Rusiyanın türk-müsəlman əhalisinin  lideri o lan Əlimərdan bəy TopçubaĢov tərəfındən yazılmıĢ qətnamə 

yekdilliklə qəbul olundu. Qətnamədə partiyanın yaradılması, e ləcə də müsəlmanlara qarĢı tətbiq olunan bütün məhdu-

diyyətlərin aradan qaldırılması "onların siyasi,  mülki, din i  hüquqlarının rus əhalisinin hüquqları ilə bərabərləĢdirilmə -

si"nin  zəruriliyi  qeyd  edilird i.  "Ġttifaq i-Müslimin"in  təĢkilati  ba xımdan  formalaĢması  Rusiya  müs əlmanla rın ın  2-c i 

(1906, yanvar, Peterburq) və 3-cü (1906, avqust, Nijni Novqorod) qurultaylarında baĢa çatdı. 

"Ġttifaqi-Müslimin"  partiyası  proqramının  əksər  bəndləri  Kadetlər  partiyasımn  [bax  "Xalq  azadlıq 

partiyasının  (k adetlər)  Bak ı  şöbəsi"]  proqramı  ilə   üst-üstə  düĢürdü.  Dövlət  Du masına  seçkilə rə  də  onlarla  birlikdə 

getmək  qəra ra  alın mıĢdı.  Proqra mın  son  və  tam  variantı  3-cü  qurultayda  qəbul  edilmiĢdi.  Onun  birinci  bölməsində 

partiyanın sinfi əlamətdən kənar ümummilli təĢkilat və əsas vəzifəsin in Rusiyanın bütün müsəlman larını birləĢdirmək 

olduğu  göstərilird i.  "Ġttifaqi-Müslimin"  Rusiyanın  dövlət  quruluĢunu  konstitusiyalı  monarxiya  Ģəklində  görürdü.  17 

oktyabr Manifestində (1905) vəd edilmiĢ demokratik a zadlıqla rın  Rusiyada yaĢayan çoxsaylı türk-müsəlman  xa lqla rı 

üçün də təmin olun ması tələb i irəli sürülmüĢdü. 

Türk-müsəlman  əhali  üçün  milli  d ildə  məktəblər  açılması,  qəzet-jurnal  nəĢri  daxil  olmaq la,  milli-mədəni 

mu xta riyyət  tələb  edilird i.  Mə ktəb  və  mədrəsələrin  maarif  nazirliyinin  tabeliy indən  çıxarılarıq,  müsəlman  ruhani 

idarələ rin in  tabeliy inə  verilməsi  təklif  olunurdu.  Ümu miyyətlə,  ruhani  idarə lərinin  hüquqların ın  geniĢləndirilməsi, 

müsəlman  ruhanilərin in hüquqların ın pravoslav ruhaniləri ilə bərabərləĢdirilməsi, vəqf iĢinin  nizama salın ması barədə 

tələblər  də  irə li  sürülmüĢdü.  Proqra mda  fəh lə-kəndli  məsələsi  də  əksini  tap mıĢdı.  Quru ltayda,  həmç inin,  erməni-

müsəlman  toqquĢmalarına  dair  qətnamə  də  qəbul  olunmuĢdu.  Ġki  xalq ın  qarĢılıq lı  barıĢ ması  iĢi  din  xad imlərinin  və 

ictima i-siyasi  xadimlərin  ü zərinə  qoyulurdu.  3-cü  qurultayda  partiyanın  Əlimə rdan  bəy  TopçubaĢov,  Ġsmayıl  bəy 

Qaspralı,  RəĢid Ġbrahimov,  Yusif A kçura,  Seyid  Girey Alkin v ə baĢqa görkəmli  ziya lıla rın da xil olduğu 15 nəfərdən 

ibarət Mərkə zi  Ko mitəsi seçilmiĢdi.  Bundan əlavə, hüquq, din və  iqtisad ko missiyaları da yaradılmıĢdı. On ların tər-

kib inə Azərbaycandan Ə.TopçubaĢov, X.Xasmə mmədov, Ə.Xoyski, Ə.Ġbrahimov daxil edilmiĢdilə r.  Bir ço x cəhdlərə 

baxmayaraq,  Bakıda  partiyanın  Ģöbəsini  yaratmaq  mü mkün  olmadı.  Yerli  Ģöbələri  təĢəkkül  tap mayan  Müsəlman 

Konstitusion  Partiyası,  əslində,  yarımleqal  fəaliyyət  göstərirdi.  Partiyanın  əsas  iĢi  Dövlət  Dumasımn  Müsəlman 

fraksiyasının   fəaliyyətinə  rəhbərlikdən  ibarət  idi.  MK-nın   1907  ilin  aprelində  keçirilmiĢ  müĢavirəsində  "Ġttifaqi-

Müslimin"in  iĢin i  aparmaq  və  Dövlət  dumasında  Müsəlman  fraksiyasının  dumadankənar  fəaliyyətinə  kö mək  etmək 

üçün 5 nəfərdən ibarət daimi büro seçildi. Büroya Rusiyada çıxan  müs əlman qəzetlərinin  redaktorları -Ə.TopçubaĢov, 

Ə.Ġb rahimov,  S.A lkin,  F.Kərimov   və  Y.Akçura  daxil  o ldular.  1909  ildə  keçirilmiĢ  iclasda  büronun  sədrliy i 

Ə.TopçubaĢova  və  Müsəlman  fraksiyasının  rəhbəri  K.M.Tevkelevə  tapĢırıldı.  Əksəriyyəti  Du man ın  Müsəlman 

fraksiyasının ü zvləri olan  partiya liderləri, Ġttifaq ın proqram və qərarlarını rəhbər tutaraq, onun fəaliyyətində yaxından 

iĢtirak  ed irdilər.  Fraksiyanın  təĢəbbüsü  ilə  1914  ilin  iyulunda  Sankt-Peterburqda  Rusiya  müsəlmanların ın  növbəti 

qurultayı  keçirildi.  K.M.Tevkelev  s ədr,  Ə.TopçubaĢov  və  Ġ.Axundov  isə  onun  müavinləri  seçild ilər.  Qurultayda  IV 

Du manın  deputatı  M.Y.Cəfərov  çıxıĢ  edərək,  ölkənin  müsəlman  əhalisinə  qarĢı  höku mətin  apardığı  ayrı-seçkilik 

siyasətini  kəskin  tənqid  etmiĢdi.  O,  K.M.Tevke levlə  birlikdə  BaĢ  nazirə  məktub  yazaraq,  qeyri-rus  xalqla rın  orduda 

tikinti  iĢlərin i aparmaq üçün çağırıĢını n izamlamağı  xah iĢ etmiĢ və nəticədə, bu çağırıĢ təxirə salın mıĢdı. Müsəlman 

fraksiyası  kadetlərlə  və  "Mütərəqqi  blok"la  (1915)  birlikdə  hökumətin  dəyiĢdirilməsi  və  ictimai  etimad  hökuməti 

tələbi ilə  çıxıĢ et miĢdi. 

1917  ilin  fevralında  çarizmin  devrilməsindən  sonra  Müsəlman  fraksiyası  Müvəqqəti  hökumətin  fəaliyyət 

proqramı  ilə  razılaĢdığım b ild ird i. M.Y.Cəfərov  martın  9-da yaradılmıĢ Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsinin (XZK) ü zvü 

seçildi və bununla Du mamn və Müsəlman fraksiyasının iĢi 

 

 

 

 

 

 

---