Redaks ġya heyəTĠ

72 

 

sona  çatdı.  Qafqaz  müsəlmanların ın  1917  il  aprelin  15-20-də  Bakıda  keçirilmiĢ  qurultayında  Ə.TopçubaĢov 

azərbaycanlıların kadet partiyasından ayrıldığını bəyan etdi. Həmin dövrdə Azərbaycanın görkəmli  ziyalıları artıq  milli 

azadlıq hərəkatın ın fəal iĢtirakçıları idilər. 

Əd: Azərbaycan tarixi, 7  cilddə, c.5,  B.,  2001;  Seyidzadə  D.B., Azərbaycan  XX əsrin  əvvəllərində: müstəqilliyə  aparan yollar,  B., 1998; 

Süleymanova S.Y., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat, B., 1999; Багирова И.С. Политические партии и организации Азербаиджана в начале 

XXвека, Б., Азербаиджанские депутаты в Государственной Думе России, Б., 1991. 

 

"ĠTTĠHAD"  -  siyasi,  ictimai,  ədəbi  qəzet.  Ceyhun  bəy  Hacıbəyli  tərəfındən  təsis  edilmiĢ  və  ilk  nömrəsi 

1917  il  dekabrın   4-də  onun  baĢ  redaktorluğu  ilə  çıxmıĢdır.  " Güc  ittihaddadır"  Ģüarı  ilə  çap  o lunurdu.1918  ilin  

əvvəllərində  C.Hacıbəyli  "Azərbaycan"  qəzetin in  rəhbərliy inə  dəvət  olunandan  sonra  "Ġttihad"  59-cu  nö mrəsindən 

etibarən  "Rusiyada  müsəlmanlıq  "  fırqəsinin  rəsmi  orqanına  çevrilmiĢdi.  DaĢnakla rın  azə rbaycanlılara  qarĢı 

törətdikləri Mart soyqırımı (1918) nəticəsində nəĢri müvəqqəti o laraq dayandırılan  qəzet 1919 ilin  fevralından partiya 

orqanı  kimi  yenidən  çap  o lun mağa  baĢladı.  "Ġttihad"ın  1918  il  və  1919  ilin   aprelinə  qədərki  nö mrələri  redaksiya 

heyətinin  (heyəti-təhririyyə)  rəhbərliyi  ilə  ç ıxırdı.  1919  ilin  apre lində  isə  qəzetə  "Acaralı  Ca ma l"  tə xəllüsü  ilə   . 

"Qafqaz İttihad Firqəsi" Mərkəzi Ko mitəsinin  üzvü Camal əfəndi NakaĢid ze baĢ mühərrir təyin o lundu. Lakin Camal 

əfəndi  NakaĢid zenin  partiyanın tərk etməsi onun qəzetin  mühərrirliy indən də getməsi  ilə nəticələndi.  Bundan sonra 

qəzetə əvvəl qeyri  rəsmi,  1920  ilin  yanvarından is ə "Qafqa z Ttt ihad Firqəsi"nin ikinci qurultayının  qərarına əsasən, 

partiyanın  sədri  Qara  bəy  Qarabəyli  rəhbərlik  etməyə  baĢladı.  Ġlk  vaxtlar  gündəlik  çıxan  "Ġttihad"  1919-20  illərdə 

ayda yalnız bir-iki dəfə çap olunurdu. "Ġttihad"ın əsas müəllifləri  Ceyhun bəy Hacıbəyli,  Qara bəy Qarabəyli, A xund 

Molla Ələkbər Abbasquluzadə,  Ceyhum bəy Tağızadə, Ə.H.Cabbarlı, Məhəmməd  Hadi, Mirzə  Bala Məmmədzadə, 

Hacı Mir Mövsün Qasımzadə,  Bəhlul  Behcət, Məhəmməd ağa ġahtaxtlı və b.  idi. "Ġttihad" geniĢ proqramla  fəaliyyət 

göstərirdi.  Səhifələrində fırqənin siyasi mövqeyini,  Qafqaz,  Rusiya və Ġrandakı siyasi proseslərə aid məqalələr, sosial 

problemlə rə da ir yazılar,  ictima i qüsurları tənqid edən  felyetonlar, a zadlığı tərənnüm edən Ģerlə r,  Bakı və qə zala rın  

həyatına dair mə lu matlar dərc olunurdu. Aprel işğalından (1920) sonra qəzetin nəĢri dayandırılmıĢdır. 

Əd:  Mustafayev  Q.,  XX əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  Ġslam  ideologiyası və onun tənqidi,  B.,  1973;  GöyüĢov  A.,  Azərbaycanda 

Ġttihadçılıq, B., 1997; R ü st əm o v a - T əh i d i   S., Azərbaycan dövrü mətbuatı, B., 1993. 

 

"ĠTTĠHAD"  -  A zərbaycan  milli  partiyası.  Ġslam  ideologiyasına  əsaslanırdı.  1918  ilin  yanvarında  Bakıda 

fəaliyyət  göstərən  "Rusiyada  müs əlmanlıq"  partiyası  ilə   Gəncədəki  "Ġttihadi-Ġsla m"  cə miyyətinin   birləĢ məsi 

nəticəsində yaradılmıĢdı. 

Gö rkəmli pedaqoq Sultanməcid  Qənizadə, tamn mıĢ sahibkar  BəĢir bəy AĢurbəyov, Bakı Müsəlman Ġctimai 

TəĢkilat ları ġurası sədrinin  müavini M ir Yaqub Mehdiyev, həkim Kə rim ağa  Su ltanov, A xund Molla  Ələkbər Abbas-

quluzadə,  A xund  Mo lla   Hənifə   və  b.  1917  ilin  yayında  Bakıda  "Rusiyada  müs əlmanlıq"  partiyasının  təĢkilat  

ko mitəsini yarat mıĢdıla r. 

1918  ilin  yanvarında  "Rusiyada  müs əlmanlıq"  partiyası  və  Gəncədə  keçmiĢ  "Difai"  partiyasının 

rəhbərlərindən  biri  Ģey xülisla m  Molla  Məhə mməd  PiĢnama zzadənin  baĢçılıq  etdiy i  "Ġttihadi-Ġsla m"  cə miyyəti 

birləĢərək, "Ġttihadi-Ġsla m - Rusiyada müsəlmanlıq" adlandırıldı. Bakıda daĢ nakların a zərbaycanlılara  qarĢı törətdikləri 

mart soyqırım-larından sonra partiyanın fəaliyyəti, əsasən, Zaqafqaziya seymində təmsil olunan fraksiya çərçivəsində 

davam edirdi. Fraksiyada "Ġttihad"ın nümayəndələri S.Qənizadə, M.Y.Mehdiyev və Heybətqulu Məmmədbəyli təmsil 

olunmuĢdular. Sey mdə  fəa liyyət göstərdiklə ri dövrdə "Müsavat" və "Ġttihad" partiyaları, de mə k o lar ki, bütün mühü m 

məsələ lərdə hə mrəy lik göstərərək, birgə mövqedən çıxıĢ edirdilər. 

1918  il  mayın  28-də Azərbaycanın  müstəqilliyi elan  edild ikdən sonra partiyada böyük canlanma baĢ verdi. 

Bu canlan ma doktor Qara  bəy Qarabəyli partiyanın rəhbəri olduğu dövrdə (1918 ilin sentyabrından) xüsusilə gücləndi. 

Onun  səyləri  nəticəsində  "Ġttihad"  nüfuzlu  partiyaya,  Azərbaycan  Parla ment inin  "Müsavat‖dan  sonra  ən  böyük 

fraksiyasına çevrildi. Partiyanın rus və Azərbaycan dillərində "İttihad" adlı qəzeti çap olunurdu.  BaĢqa partiyalardan 

fərqli  olaraq,  "Ġttihad"  isla m  beynəlmilə lç iliyin i  təbliğ   etdiyindən  Azə rbaycanının  qeyri-türk  müsəlman   əhalisi  də 

(lə zgilər, kürd lər, talıĢlar) ona rəğbət bəsləyirdi.  Part iyanın aparıcı qüvvəsini  ziya lılar, sahibka rla r və  din   xadimlə ri 

təĢkil ed irdi. "Ġttihad"ın Azərbaycan kəndliləri və ordu arasında da nüfuzu var idi.  

Partiyanın  1918-20  illərdəki  fəaliyyəti,  əsas  etibarilə,  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  iĢi  ilə 

bağlı idi. Parlament açılarkən "Ġttihad" orada 11 ü zvlə təmsil o lunmuĢdusa, 1920 ildə onların  sayı 13 nəfərə çatmıĢdı. 

"Ġttihad"çılar Azərbaycan Parlamentində aparıcı fraksiya olan "Müsavat"a qarĢı kəskin qarĢıdurma Ģəraitində fəaliyyət 

göstərmiĢdir.  Hələ  ilk  iclaslardan  parlamentdə  səs  çoxluğuna  malik  olan  "Müsavat"  "Ġttihad"ı  hokumət 

koalisiyasından kənarda qoymağa müvəffəq oldu. "Ġttihad" isə, öz növbəsində, Fətəli  xan  Xoyskinin  rohbərlik etdiyi 

hökumətə etimad göstərməyəcəyini gizlətmirdi. 1918  ilin dekabrında iĢə baĢlayan hökumət cəmi  2 aylıq fəaliyyətdən 

sonra  istefa  verməyə  məcbur  oldu.  Bu,  "Ġttihad"ın  neft  və  neft  məhsullarının  qanunsuz  satıĢı  barədə  təqdim  etdiyi 

sorğudan  və  hökumətə  etimadsızlıq  göstərməsindən  sonra  baĢ  verdi.  ―Müsavat‖'  F.x.Xoyski  kabinetinin  istefasını 

"Ġttihad"ın  hökumətə  əks  mövqeyi  ilə,  "Ġttihad"  isə  yalnız  höku mətin  ö zünün  buraxdığı  səhvlərlə  əlaqələndirird i. 

Bundan sonra "Ġttihad" parlamentə, Azərbaycanın müstəqilliy ini tanımaq  istəməyən partiyalar (rus-slavyan və erməni   

fraksiyaları)   istisna   olmaqla,   geniĢ   koalisiya 

 

 

 

 

 

---