77
ilə bağlı olub-olma masının qeyri-müəyyənliyindən irə li gəlird i. Bunu və digər məsələləri mü zakiə et mək üçün
Milli ġura və höku mət tərəfındən M.Ə.Rəsulzadə, F.x.Xoyski, M.H.Hac ınskidən ibarət nü mayəndə heyəti təĢkil
edildi. Gəncədəki siyasi mühit danıĢıq ların gərgin olacağından xəbər verird i. "Bu mübarizə mə mləkət üsuli-idarəsinə
aid de mokrasi cə rəyanlarla a ristokrat zehniyyətlər a rasında vüsuə gəliyordu" (M.Ə.Rəsulzadə). Nuru paĢa Qafqaz
Ġslam Ordusunun komandanı kimi yalnız hərbi sahə ilə məĢğul olduğunu bildirib, nümayəndə heyətini onları
maraqlandıran məsələləri onun siyasi iĢlər ü zrə müĢaviri Əh məd bəy Ağaoğlu ilə mü zakirə etməy i məsləhət gördü:
"Mən əsgərəm, siyasəti anla mıra m, o rdunun siyasi müĢaviri Əh məd Ağaoğludur. Onunla görüĢün".
Azərbaycan nümayəndə heyəti Ə.Ağaoğlunun s ərt bəyanatı ilə qa rĢılaĢdı. Onun fikrincə, guya indiki
hakimiyyət əhali arasında nüfuzunu tama milə it irmiĢdir və əhali ona qarĢı hər an üsyana qalxa bilər. Be lə bir və ziyyət
yaranarsa, Osman lı hərbi qüvvələri hakimiyyəti müdafıə etməyəcəklər. Ə.Ağaoğlu bununla Nuru paĢanı əhatə edən
qüvvələrin hökumətin radikal islahatlar proqramından, xüsusilə aqrar islahat tədbirlərindən narahatlıqlarını çatdırırdı.
Zahirən Azə rbaycanın müstəqilliy inə qarĢı çıxmayan Ə.Ağaoğlu s ərt Ģəkildə "siz M illi ġuranı bağlayın, höku mətdən
əl çəkin, Nuru paĢa istədiyi adamlardan bir höku mət qurar" tələb ini d ilə gətirmiĢdi.
Azərbaycan nümayəndə heyəti Ə.Ağaoğlunun bu tələbini qətiyyətlə rədd etmiĢ və bildirmiĢdi ki, bu, əslində,
Azərbaycanın iĢğal edilməsi demə k olacaqdır. Bunun is ə istər Osmanlı dövlətinin, istərsə də Azərbaycanın beynəlxalq
alə mdə maraqla rma c iddi zərbə vuracağı Ģəksizd ir. Belə bir tələb, dolayısı ilə, 1918 il iyunun 4-də Batumda imza lanmıĢ
"Sülh və dostluq haqqında" Osmanlı-Azərbaycan müqaviləsinin Ģərtlərinə kökündən zidd idi. Azərbaycan nümayən-
dələrinin ortaya qoyduqları bu və digər dəlillər Ə.Ağaoğlunu özünün əvvəlki mövqeyindən geri çə kilməsi ilə nəticə-
ləndi. Dan ıĢıqların yekununda belə b ir ra zılıq ə ldə o lundu ki, M illi ġura yalnız yeni höku mət i yarat ma lı və
səlahiyyətlərini bu hökumətə verib ö zünü buraxmalıdır.
Siyasi böhran Milli ġurada təmsil olunan bir sıra siyasi qüvvələrin kəskin narazılıqlarına səbəb oldu. Müsəlman
sosialist bloku və "Hü mmət" Osman lıların dövlətin da xili iĢlərinə qarıĢmasına etiraz əla mət i ola raq Milli ġuranı tərk
etdilər.
1918 il iyunun 17-də Gəncədə Ģəhər idarəsinin b inasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə M illi
ġuranın 7-ci iclası keçirildi. Ġclası giriĢ sözü ilə açan M.Ə.Rəsulzadə yaran mıĢ vəziyyətin fövqəladə olduğunu və
mü zakirəyə çıxarılacaq məsələlərə hissə qapılmadan soyuqqanlı yanaĢmağın vacibliyin i qeyd etdi. O b ildirdi ki, əsas
prinsipə sadiq qalmaq la, yaran mıĢ vəziyyət nəzərə a lın malıdır. " Bəlkə də bu gün qəbul edəcəyimiz qəra r b izim
bədbəxtliyimiz olacaq, la kin əgər yaran mıĢ vəziyyətdən yeganə çıxıĢ yolu yalnız bundadırsa, biz onu q əbul
etmə liy ik". Siyasət naminə siyasətdən əl çə kməyin vacibliyin i vurğulayan s ədr ġura üzv lərini verəcəkləri qəra rlarda
vətən və millətin ma raqlarını nəzə rə a lmağa çağırd ı.
Sonra höku mət baĢçısı Fətəli xan Xoyski ölkə hüdudlarına köçməsi ilə əlaqədar may ın 28-də Tiflisdə
yaradılmıĢ Müvəqqəti hökumət in istefasını qəbul et məy i M illi ġuradan xahiĢ etdi. Aslan bəy Səfıkürdski Nuru
paĢanın simasında Osmanlı dövləti rəhbərlərinin Azə rbaycan xa lqının ma raqlarına zidd addımla r at masına
təəssüfləndiyini bildirdi. M .Ə.Rəsulzadə natiqin çıxıĢ ını kəsərək, "paĢanın bu iĢ ə aidiyyəti yoxdur" dedi.
A.Səfıkürdski çıxıĢ ım dava m etdirərə k, xa lqın türklə rə münasibətdə məyusluğunun son nəticədə Azərbaycan üçün çox
ağır nəticələrə səbəb olacağını bildirdi. Məmməd Yusif Cəfərov isə qeyd etdi ki, "biz asanlıq la əldə etdiyimiz azadlığı
belə asanlıqla da təhvil veririk... Kö mək gözlədiy imiz Os manlı qardaĢlarımız ürəklərimizi o xlayırla r, hisslərimizi
zəhərləyirlər".
Məmməd Həsən Hacınski Os manlıla rın A zərbaycanın müstəqil və nüfuzlu höku mətin in yaradılmasın ı
səmimiy-yətlə istədiklərini qeyd etdi. Rəh im bəy Və kiləv isə mü zakirəyə çıxa rılmıĢ təklifı "Müsavat partiyasının
çəkildiyi son səngər" adlandırdı.
Ġclasda çıxıĢ edən Nəsib bəy Yusifbəyli yaran mıĢ böhranın əsas səbəbinin Nuru paĢanı əhatə edən "Ģübhəli
Ģəxslər"də olduğunu göstərdi. Onun fkrincə, indiki vəziyyətdə güzəĢtə getməmək o lar, lakin bu ağır nəticələrə gətirib
çıxarar ki, bu da "belə b ir müĢkül vəziyyətə düĢdüyümüz vaxtda vətənpərvərlik hərəkəti o la b ilməz". O, höku mətin
istefasının qəbul edilməsin i, Milli ġura sədrin in yeni höku mətin təĢkilini özünün inandığı Ģəxsə həvalə edərək, Milli
ġuranın bütün səlahiyyətlərinin həmin höku mətə verilməsini, tezliklə Müəssislər məclisinin çağ ırılmasını, höku mətə
bu ixtiyarı heç kəsə könüllü təhvil vermə məyi tapĢırmağ ı təklif etdi, ə ks halda, "hər cür cəhdlərə qarĢı
müstəqilliy imizin ilk müdafiəçisi o lacağını bildirdi.
Fasilədən sonra M.Ə.Rəsulzadə ü mu mi ra zılığa əsasən, yeni Hökumət in təĢkilini F.x.Xoyskiyə həvalə etdiyini
bildirdi. F.x.Xoyski yeni höku mətin fəaliyət proqramının əsasında Azərbaycanın Ģərəfınin, azadlığının və müstəqil-
liy inin durduğunu bəyan etdi. Müzakirələrin yekununda Milli ġuranın fövqəladə iclasının iĢtirakçıları -
M.Ə.Rəsulzadə, M.Mah mudov, R.Vəküov, S.Qən izadə, N.Yusifbəyli, X.Xas məmmədəv, F.x.Xoyski, X.Məlik-
Aslanov, T.Makinski, Ə.ġey xü lislamov, M.Rizayev, M.H.Seyidov, Hacı Molla Səlim A xundzadə, Ġ.Vəkiləv,
A.QardaĢov, F.Köçərli, M .Hacınski, C.Hacınski, Q.Camalbəyov, Ə.Pepinov, H.Ağayev, X.Sultanov, ġ.Rüstəmbəyli,
M.Məhərrə mov, M.Y.Cəfə rov, A.Sə fıkürdski, M.H.Hacınski, ġərifov iki qətnamə qəbul etdilər. Müvəqqəti höku mətin
hüquq və və-zifələrinə dair b irinci qətnamədə göstərilird i ki, müvəqqəti höku mət dövlət müstəqilliyini və mövcud
siyasi azadlığı ləğv etmək, aqrar və bu kimi digər vacib məsələlər barə-