Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Azərbaycan xalqına bu dövrdə vurulan ən böyük
- KÖNÜLLÜ ORDU
92
rarən birinci bəndində deyilirdi: "1948-50 illə rdə könüllü lük prinsipi əsasında Ermənistan SSR-də yaĢayan 100 min kolxo zçu və d igər azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-in Kü r-Araz ovalığına köçürülsün. 1948 ildə 10 min nəfər, 1949 ildə 40 min nəfə r, 1950 ildə isə 50 min nəfə r köçürülsün". Qərarın a xırıncı - 11 -c i bəndində isə Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə tapĢırılırdı ki, Kür-Araz ovalığ ına köçürülən a zərbaycanlıla rın ev lərinə xa ricdən gələn ermənilər yerləĢdirilsin. Çar Rusiyası və SSRĠ-nin köçürmə siyasəti - tarixdə analoqu olmayan bu qeyri-insani aksiya bir xalqın, heç bir əsas olmadan, əsrlər boyu yaĢadığı ata-baba yurdundan "könüllülük prinsipi" adı ilə zorla çıxarılması sovet totalitarizmin in və ermən i fitnəkarlığın ın iç üzü id i. A zərbaycanlıların Ermən istandan zorla köçürülməsi 1950 ilə qədər deyil, 1953 ilə, Ġ.Stalinin ölü münə qədər davam etdirilmiĢdir. Ermənistanın dağlıq-yaylaq rayonlarından köçürülən əhalinin əksəriyyəti Kür-A raz ovalığının aran iqlim Ģəraitinə alıĢa bilmir, kütləvi surətdə qırılır, d igər h issəsi isə Azərbaycanın dağ rayonlarına qaçır və ya geri qayıdırdılar. Azərbaycan xalq ının ü mu mmilli lideri Heydər Əliyev 1997 ilin mayında ölkə mizin müstəqilliy i Respublika günü münasibətilə söylədiyi nitqində xalq ımızın baĢına gətirilən bu müsibətlə bağlı demiĢdir: "Azərbaycan xalqına bu dövrdə vurulan ən böyük
Bütün bunları nəzərə alaraq, Prezident Heydər Əliyev 1997 il dekabrın 18-də "1948-53 illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR əra zisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" xüsusi fərman imzalamıĢdır. Bu fərman la həmin məsələlərin hərtərəfli tədqiq edilməsi, Azərbaycan xalqına qarĢı döviət səviyyəsində həyata keçirilmiĢ bu tarixi cinayətə hüquqi-siyasi qiy mət verilməsi və onun beynəlxalq ictima iyyətə çatdırılması üçün Prezidentin özünün s ədrliyi ilə geniĢ tərkibdə dövlət komissiyası yaradılmıĢdı. Azərbaycan xa lqına qarĢı törədilən tarixi ədalətsizliklə r - zora kı köçürmə lər yalnız bu fərmandan sonra geniĢ surətdə öyrənilməyə və beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılmağa baĢlamıĢdır. Əd.: "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası
93
haqqında" Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin fərmanı, "Azərbaycan" qəzeti, 1997, 19 dekabr; Deportasiya (məqalələr toplusu), B., 1998; P a Ģa y e v A., AçılmamıĢ səhifələrin izi ilə, B., 2001; Шопен И., Исторический в эпоху ее присоединения к Российской империи, СПб, 1852; Шавров Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье, СПб., 1911,
sovet-bolĢevik rejiminə - "qırmızılar"a qarĢı mübarizə məqsədilə yarad ılmıĢ hərbi birləĢ mə. FormalaĢdırılmasına 1917 ilin noyabrında Novoçerkasskda baĢlanmıĢ, dekabrında rus generalları M.Alekseyev, L.Korniləv, A.Denikin tərəfindən baĢa çatdırılmıĢdı. Zabitlərdən, yunkerlərdən, varlı kazaklardan və s. təĢkil olunan Könüllü ordu ("Ağ qvardiya"), "vahid və bölünməz Rusiya" uğrunda vuruĢan hərbçilərdən ibarət idi. Əvvəllər sayı 4 minə qədər olan ordu sonralar 30- 35 min nəfərə çatırdı. 1919 ildə Könüllü ordu general A.Denikin in ko mandanlığ ı alt ında Petrovsk-Port (indiki Mahaçqala) Ģəhərini tutaraq, cənuba doğru hərəkət etdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyoti Höku məti müttəfıq qoĢunları ko mandanlığından Denikin ordusunun cənuba doğru irəliləməsin in qarĢısını almaq üçün tədbirlər görülməsini tələb etdi. 1919 ilin yanvarında Bakıdakı B.Britaniya qoĢunlarının baĢ komandanı general U.To mson Qafqaz dağları boyunca Dağıstanın Ģimal hissəsindən keçən demarkasiya xəttini müəyyənləĢdirdi (bax Könüllü ordu ilə Azərbaycan arasında
birbaĢa təhlükə yaratdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Xarici ĠĢlər Nazirliyi müttəfiq qoĢunların ko mandanlığından Könüllü ordu hissələrinin Dağ ıstandan çıxarılması üçün qəti və təxirəsalın maz tədbirlər görülməsini tələb etdi. Höku mət diplo matik tədbirlərə də əl atdı; ingilis generalı ġatelvorq və Bakıdakı Ġtaliya nümayəndəliyi ilə danıĢıqlar aparıldı. Könüllü ordunun Bakıdakı ingilis qərargahı yanındakı nü mayəndəsi general Lazarev Azərbaycan Hökumətini əmin etdi ki, "Denikin ordusu Azərbaycana münasibətdə heç bir təcavüzə əl atmaq fikrində deyil və onun müstəqilliyini tanıyır". Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti Denikinin əsl niyyətlərini yaxĢı baĢa düĢürdü. Könüllü ordu cənuba doğru irəlilə məkdə davam edirdi. A.Denikin mayın sonlarında Dərbəndi tutdu. Bununla, Azərbaycanla Könüllü ordu arasındakı demarkasiya xətti pozuldu. 1919 il mayın 26-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti Könüllü ordunun Petrovsk-Portu və Dərbəndi tutması ilə bağlı "Müsavat" fraksiyasının sorğusunu, həm də Cümhuriyyətin müstəqilliyinin müdafıəsi üzrə tədbirləri müzakirə etdi və bu sahədə hökumətin həyata keçirdiyi bütün tədbirləri bəyənərək, ona yardım edəcəyini bildird i. Könüllü ordunun getdikcə A zərbaycan sərhədlərinə yaxın laĢması onunla mübarizən i ö lkən in ən baĢlıca ümu mmilli vəzifəsinə çevirdi. Bu dövrdə Denikin təhlükəsi hökumətin Britaniya ko mandanlığı ilə apardığı diplo matik danıĢıqların əsas mövzusu idi. Fətəli xan Xoyski 1919 il mayın 29-da Zaqqfqaziya konfransında Könüllü ordunun Dağlı Xalqları Respublikası ərazisinin iĢğalına qarĢı etiraz b ild irməy i tələb etdi. Konfrans Azərbaycan nümayəndəliyin in təkid i ilə bu barədə xüsusi qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə Könüllü ordunun bütün Cənubi Qafqaz respublika larının müstəqilliy inə təhlükə törətdiyi qeyd olunurdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti və Gürcüstan hökumətləri Könüllü ordunun cənuba doğru irəliləməsinə "biganə" qalan ingilis ko mandanlığ ına etirazlarını bildirdilər. La kin Denikin Də rbəndi tərk et məkdən imt ina etdi və yeni de markasiya xətti müəyyən olundu. Azərbaycan Parla menti iyunun 5-də bir daha Denikin təhlükəsi ilə bağlı məsələ mü zakirə etdi və ölkənin müda-fıəsi ilə bağlı qəti tədbirlər görməsi höku mətdən tələb olundu. BaĢ nazir Nəsib bəy Yusifbəyli höku mətin Denikin təhlükəsinə qarĢı gördüyü bütün tədbirlər haqqında deputatlara məlu mat verd i. Parla ment ölkənin müdafıəsi məqsədilə höku mətin tərkibində xüsusi orqan təsis edilməsini məqsədəuyğun saydı. 1919 il iyunun 14-də yaradılan Dövlət Müdafiə Ko mitəsi bütün Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. Bu tədbir Denikin təhlükəsinə qarĢı mü-barizənin yeni mərhələsi oldu. 1919 il iyunun 16-da Könüllü ordu təhlükəsinə qarĢı Azərbaycan-Gürcüstan hərbi müda-fiə paktı imzalandı. Denikinlə gizli saziĢ bağlamıĢ Ermənistan bu pakta qoĢulmad ı. Parisdə olan A zərbaycan, Gü rcüs-tan və Dağlılar Respublikasın ın nü mayəndələrin in Paris Sülh Konfransımn A li ġurasına təqdim etdiy i bəyanatda Könüllü ordunun iĢğal etdiyi ərazilərdən çıxması və Qafqa z respublika ların ın hüquqlarına hörmət ed ilməsi tələbi qoyuldu. Buna məhəl qoy mayan ingilis ko mandanlığ ı Qafqazdan çıxmaq ərə fəsində ma lik o lduğu hərbi ləvazimatı və Azə rbaycanın mülkiyyəti olan Xə zər donanması hərb i gə milərinin bir hissəsini Könüllü orduya verdi. Bu, Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyətinə mə xsus mülkiyyətin özbaĢına ələ keçirilməsi de mək idi. Bunun qarĢısını a lmaq üçün Azərbaycan Hökumətinin göstərdiyi bütün cəhdlər nəticə verməd i. Beləliklə, 1919 il yayın sonunadək Könüllü ordu bütün Dağıstanı tutdu. Denikinin hərb i qüvvələri ingilislərin "bağıĢladığı" Xəzər donanması vasitəsilə Azərbaycana yaxın ərazilərə daĢınırd ı. Bununla əlaqədar, Ə.TopçubaĢov s entyabrın 9-da Paris Sülh Konfransının sədrinə müraciətdə üç tə ləb qoydu: Könüllü ordu de ma rkasiya xəttini pozma ma lı, te zliklə Dərbənddən çıxmalı, Könüllü orduya "bağıĢlanmıĢ" Xəzər donanmasının gəmiləri qanuni sahibi olan A zərbaycan Hö ku mətinə qaytarılmalıd ır. Bakın ı tərk edərkən ingilislə rin A zərbaycan Höku mətinə qaytardığı gə milər əsasında Azərbaycanın Xəzə r Donanması yaradıldı. Bu addım Könüllü ordunun etirazına səbəb oldu. Ordunun dəniz donanmasının vitse-admiralı Ge rasimov Azərbaycan Hökumətinə nota verərək, Azərbaycan Xəzər Donan masının ləğv olun masını tələb etdi. A zər- baycan Xalq Cü mhuriyyətinin Dövlət Müdafıə Ko mitəsi Könüllü ordu rəhbərliyinin tələbinə etirazını bildird i. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in Könüllü ordu ilə bağlı çət inlikləri 1920 ilin əvvəllə rinədək davam etdi. Könüllü ordunun uğursuzluqları, Denikin in cənuba Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|