Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KÖNÜLLÜ ORDU ĠLƏ AZƏRBAYCAN ARASINDA DEMARKAS ĠYA XƏTLƏRĠ
- KRIM HÖKUMƏTĠ
94
doğru geri çəkilməsi, eyni zamanda, bolĢevik təhlükəsin in yaxın laĢması demək idi. Artıq müttəfiq lər Könüllü orduya kömək etməy in əhəmiyyətsiz olduğunu bəyan edirdilər. RSFSR 1920 ilin əvvəlindən Könüllü orduya qarĢı birgə mübarizə aparmaq üçün hərbi saziĢ bağla maq tə klifi ilə bir neçə dəfə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinə müraciət etdi (bax Çiçerin notaları). 1920 ilin əvvəllərində Könüllü ordunun vəziyyəti ağırlaĢdı. Fevralın 7-də ordunun nümayəndəsi Cənubi Qafqaz respublika larının müstəqilliy inin general Denikin tərəfindən tanındığını bəyan etməyə məcbur o ldu. Martda sovet-bolĢevik qoĢunları tərəfindən ağır zə rbə alan Könüllü ordunun Azərbaycana qarĢı təcavüzü baĢ tutmadı. Könüllü ordunun qalıqları 1920 il martın sonunda general P.N.Vrangelin ordusuna daxil oldu.
sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Азербаиджанская Демократическая Республика (документы и материалы), 1918-20 гг., B., 1998.
Könüllü ordunun iĢğalı nəticəsində Dağlı Respublikasınm süqutu Azərbaycan üçün ciddi təhlükə yaradırd ı. Denikin Azə rbaycan sərhədlərinə ya xınlaĢırdı. Bunu nəzərə a lan Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin Xa ric i ĠĢlər Nazirliyi müttəfiq qoĢunların ko mandanlığına müraciət edərək, Cənuba doğru irəliləyən bu ordunun qarĢısmın alma ması və onun hissələrin in Dağıstandan çıxarılması üçün tədbirlər görülməsini tələb etdi. 1919 ilin yanvarında Bakıdakı B.Britaniya qoĢunlarının baĢ komandanı general U.To mson Qafqaz dağla rı boyunca Dağıstanın Ģimal hissəsindən keçən demarkasiya xəttini müəyyənləĢdirmiĢdi. La kin buna məhəl qoymayan Denikin in könüllü ordusu Dərbəndi tutdu. Azərbaycanla könüllü ordu arasında demarkasiya xətti pozuldu. Yen i de markasiya xəttinin müəyyənləĢdirilməsinə və könüllü ordunun bu xətdən geri çəkilməsi haqqmda ingilis ko mandanlığ ının tələbinə baxmayaraq, Denikin in hərbi qüvvələri Də rbənddə və bütün Dağıstanda qalmaqda davam edirdi. Bundan ciddi narahat olan Cü mhuriyyət Hö ku mətinin baĢçısı Nəsib bəy Yusifbəyli Cənubi Qafqazda ingilis qoĢunlarının komandanı general Q.Kori ilə görüĢmüĢdü. General Q.Kori 1919 il iyunun 11 -də N.Yusifbəyliyə göndərdiyi mə ktubunda general Denikin lə Cənubi Qafqa z respublika ları arasında yeni dema rkasiya xəttin in keçdiy i əra zilə ri müəyyənləĢdirmiĢdi. Hə min sənədə əsasən, Petrovsk-Portdan 5 mil cənubda yeni de markasiya xətti ilə sərhədlər qeydə alındı. RazılaĢmaya görə, könüllü ordu bu xətdən cənuba, Azərbaycan Cü mhuriyyəti isə Ģimala irəliləyə b ilməzdi. Lakin Den ikin ikinci demarkasiya xəttin i də pozdu. 1919 il avqustun 4-də Azə rbaycan-Gürcüstan sərhədləri boyunca üçüncü demarkasiya xətti müəyyənləĢdirildi. Yeni xəttə görə, Dağıstan tama milə könüllü ordunun nəzarəti a ltın qa ldı. General Q.Korin in N.Yusifbəyliyə 1919 il 4 avqust tarixli mə krubunda yeni demarkasiya xettinin hüdudlan gösterilir və müvafiq coğrafi xə ritə təqdim ed ilirdi. B.Britaniya höku mətin in Q.Koriyə teleqramındakı əvvəlki xəbərdarlıq təkrar olunurdu. Cənubi Qafqaz respublikaları könüllü ordu ü zərinə hər hansı həmlədən çəkin məli, general Denikinə kö mək göstərməli, Xəzər donanmasını yanacaq və s. ilə təchiz et mə li id ilə r. Mə ktubda göstərilirdi ki, bu Ģərtlərə ə mə l ed ilmə məsi, könüllü ordunun demarkasiya xəttindən Ģima lda qalmasına B.Britaniya zə manətin i mü mkünsüz edir. Cənubi Qa fqaza Rusiyanm tərkib hissəsi kimi baxan Den ikin ta ktiki ba xımdan yerli höku mətlərin mövcudluğunu müvəqqəti olaraq qəbul edird i. Ġngilis qoĢunları Azərbaycanı tərk edəndən sonra B.Britaniyanın Cənubi Qafqa z respublika larındakı diplo mat ik mis siyasının əsas vəzifələ rindən biri bu respublika larla könüllü ordu arasındakı de markasiya xettinə ə məl o lunmasına nə zarət et mək idi.
"Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun "una (1918, 19 noyabr) əsasən, Slavyan-Rus cəmiyyətindən Cü mhuriyyət Parlamentinin tərkib inə daxil edilmiĢdi. Parlamentdə slavyan-rus cəmiyyəti fraksiyasının üzvü idi. KRIM HÖKUMƏTĠ - Krım türklərinin (tatarların ın) milli azadlıq hərəkatı gediĢində yaradılmıĢ milli idarəçilik quru mu. Fevral inq ilab ı (1917) ərə fəsində Krım türklə rin in milli a zad lıq hərəkatı geniĢlən məyə baĢladı. Ġnqilabdan sonra hərəkat təĢkilatlandı. Martın 25-də Simferopolda tatarların qurultayı çağırıldı və S.D.Xəttarovun sədrliyi ilə 50 nəfə rdən ibarət Krımın Müsəlman Ġcra iyyə Ko mitəsi seçildi. Ko mitə milli federasiya əsasında Kırıma Rusiya tərkibində mu xtariyyət verilməsini tə ləb edirdi. 1917 ilin iyulunda yaradılmıĢ Milli Firqə də (sədri Çələbican Çələbiyev idi) bu tələbi müdafiə edird i. Oktyabr çevriliĢi (1917) demokratik proseslərin dinc inkiĢafmı pozdu. BolĢevik hakimiyyətini tanımaqdan imtina edən tatar nümayəndələri 1917 il noyabrın 26-da Ba xçasarayda quraltay keçirərə k, Ç.Çə ləbiyevin baĢçılığı ilə müstəqil hökumət - "Milli direktoriya" yaratdılar. Hərbi iĢlər üzrə direktor Cəfər Seyidəh məd tatar atlı eskadronları əsasında milli hərbi qüvvələrin təĢkilinə baĢladı. Quru ltayda Krım ölkəsinin dövlət bayrağı qəbul edildi. Bayraqda göy rəngli parça üzərində qızılı tamğa təsvir olunurdu. 1918 ilin yanvarında Sevastopoldakı Qara dəniz donanmasının matrosları və digər rus hərbi qüvvələri bolĢeviklərin təhriki ilə Simferopola hücum edib, Kn m hökuməti üzvlərini həbs etdilər. Höku mət qoĢunu və özünümüdafiə qüvvələri əsir götürülərək güllələndi. Tatar əhalisi kütləvi qətl və qarətlərə məruz qaldı. 1918 ilin mayında Krımın alman qoĢunları tərəfindən tutulması minlərlə dinc sakin in məhv edildiyi bolĢevik repressiyalarına son qoydu. KeçmiĢ çar ordusunun generalı M.A.Sulkeviçin baĢçılığı ilə Krım höku məti təĢkil edildi. Höku mətə tatarların nümayəndəsi (C.Seyidəhməd) ilə yanaĢı, rus, alman, yəhudi əhalisinin təmsilçiləri də daxil idi.
Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|