Ön söz
7
Göründü yü taK, ilin dörd faslini saciyyalandiran bu örnaKda qış "ya!ı",
başqa sözla, düşman, yaz "cannat ba!ı", yay bolluq, firavanlıq, baraKat gati
ran , payız olan-olmazı tüKadan adlandırılır. Burada daha dayarli olan odur
Ki , örnaKda adamlarımızın animist tasavvürlara inarnlarının tarixi aKs olun
muşdur. Bu yön qışın BöyüK çillasinin başlanğ'ıcında samani halvası bişirilan
zaman söylanilan nağ'mada da özünü qorumuşdur:
Samani , saxla mani,
İlda göyardaram sani.
Samaniya saldıını badam,
Qoymurlar bir barmağ' dadam.
Samani, bezana galmişam,
Uzana-uzana galmişam.
Qış faslinin KiçiK çillasi soyuqluğ'u , boran, tufanı ila seçilir. Bu çilla
nin "Xıdır nabi" adlanan ilK ongünlüyü , nainKi faslin , ümumiyyatla, ilin an
sart , dondurucu çağ'ı çayılır. abas yera deyilmir Ki , "Xıdır girdi qış girdi, Xı
dır çıxdı qış çıxdı".
"Xıdır Nabi" marasimina, adatan , çillanin ilK günündan hazırlıq başla
nır. Buğ'da qovrulub aldaşında (KirKira) qovut çaKilir. Qaynadılmış yumurta
lar günaşin, yazın simvolu sayılan qırmızı, sarı, yaşıl ranglarla boyanılır. İs
tiliK gatiran yemaKlar bişirilmaK üçün tadarüK görülür. "Xıdır Nabi"nin
sonuncu geeasi çaKilmiş qovut evin "al daymamiş" KÜncü, bucağ'ı sayılan ye
ra, yÜK dolabının altına qoyulur. Etiqada göra, Xıdır galib qovutun üstüna al
basır va öz payını götürür. Yena da ela inama göra bela olduqda eva bolluq,
baraKat galir. Yalnız bundan sonra , asKi görüşlara göra, müqaddas bilinan bu
qovutdan evdaKilar yeya bilarmiş. Ela qapı-qapı gazan , hacalardan torba sal
layan uşaqlar da:
Xanım , ayaA-a dursana,
YüK dibina varsana ,
Boşqabı doldursana,
Xıdırı yola salsana , -
oxumaqla mahz harnin qovutdan pay istayirlar. aKs halda:
Çatma, çatma, çatmaya ,
Çatma yera batmaya ,
Xıdır payın Kasanin
Ayağ'ı yera çatmaya ,
Geca evinda yatmaya -
şaKlinda qarğ'ış söylayirlar.
Sözsüz , bütün bu marasimlar va ayinlar aslinda qışın qurtarması , yazın
başlanması şarafina geniş şaKilda qeyd olunan Novruz-Bahar bayramına bir
hazırlıqdır. Xalqımızın har il böyüK sevinc , faralı hissi ila qarşılaşdığ'ı bay
ram - yazın başlanmasını bildiran Novruz-Bahar bayramı ham da daha çox bu
vaxt oxunulan nağ'malarin zanginliyi ila baxışı çaKir.
Azarbaycan marasim poeziyasının mühüm bir qismi vacib maişat masa
lalarİ ila bağ'lı KeçirHan marasimlarla alaqadardır. Buraya, asasan , insanın
dünyaya galmasi - doğ'ulması, evlanib aila qurması, dünyasını dayişınasi da
xildir. Bu marasimlarla bağ'lı nağmalar da maişat tariximizin an mühüm öy
ranilma sahifalarindandir.
Bilavasita uşağ'ın parvariş· tapmasında müstasnalıq taşKil edan yüyrüK
beşiK nağ'malari da bir çox yöndan baxışı çaKir. Bu nağ'malar yalnız KÖrpani
yatırmaq, aylandirmaK, nazlamaq vasitasi deyil. Burada valideyn mahabbati,
8
Azarbaycan şifahi xalq adabiyyatı antologiyası
Körpaya ümid, inam hissiari ila yanaşı, real münasibatlardan doğan bir çox
ciddi matlahlar da poetiK şaKilda if ada olunur. Misal üç ün:
Oxşasın dilim sani ,
Böyütsün elim sani.
Meydanda at oynadan
Bir igid görüm sani. -
YüyrüK-heşiK nağmasinda uşağın vataninin , xalqının igid , qahraman
övladı taK boya-başa çatması istayindan danışılırsa,
Ay lay-lay, balam lay-lay,
Gözal-göyçayim lay-lay,
Qürbat ölKa, yad ölKa
Arxa-Kömayim lay-lay
nağmasinda qürbat diyarda, yadlar arasında doğmalar üçün hasrat çaKan bir
ananın övladına ümidi , istayi mahz onun KÖmayi ila arzuya qovuşmaq inaını
ifada olunub.
Kitaba daxil edilmiş örnaKlarin hamısından bu KiÇiK hacmli yazıda da
nışmaq, sözsüz Ki, mümKün deyil. Amma galin razılaşaq Ki , burdaKı çoxsay
lı nümunalar bütövlüKda bir yandan xalq yaradıcılığımızın mühüm sahasi ila
tanış olmaq imKanını genişlandirirsa, o biri yandan va daha asaslı isa sonra
Kı dövr manavi madaniyyatimizin, elaca da bu madaniyyatin ayrılmaz hissa
larindan olan yazılı adabiyyatımızın hansı qaynaqlara söyKanaraK inKişaf edib
formalaşması barada müfassal tasavvür yaradır. Bundan savayı, n üm unalar
daKi görüş va anlayışların doğurduğu qanaat biz Azarbaycan türKlarinin da
dünyanın an qadim xalqlarından olmasını söylamaya haqq qazandırır.
"Antologiya" aid olduğu sahaya dair na varsa, onların hamısından
özünda n üm unalar aKs etdiran topludur. "Seriya"da "Azarbaycan nağılları",
"Azarbaycan" dastanları , "Molla Nasraddin latifalari" ayrıca naşr olunması
sababindan , burada onlardan nümunalar verilmayib.
Bahlul Abdolla
Filologiya elmlari do�etoru,
ama�edar elm xadimi