nm qayğısına qalmaq, min illərdən bəri torpaq becərən, ondan
bərəkət nemətləri alan ata-babalarımızın, əcdadlarımızın
müqəddəs peşəsi, vəzifəsi olmuşdur. Uzun müddət torpaq üzərində
hakim olan ictimai kollektiv münasibət buna şərait yaratsada,
təəssüf ki, indi vəziyyət hər yerdə belə deyildir
Müasir texnikaya, enerji qüvvəsinə, kimya, aqrotexnika
elminin nailiyyətlərinə malik olan insanların torpağa, suya, yerin
təkinə, meşə sərvətlərinə intensiv mənfi təsiri suda, quruda və
torpaqda bioloji kütlənin, enerji balansımn azalmasına, ekoloji
mühitdə gedən nizamlı əlaqələrin, təbii proseslərin pozulmasına
səbəb olmuşdur. Keçmişdə respublika ərazisində geniş yer tutan
meşə sahələrinin azalması, elektrik enerjisi, yanacaq qıtlığından
meşələrin
qırılıb
məhv
edilməsi,
üzvi
gübrələrin
məhdudlaşdınimasına, kiçik çayların, göllərin qurumasına,, yerli
su ehtiyatlarının azalmasına və bunun nəticəsində ekoloji mühitdə
gedən nizamh əlaqələrin pozulmasına mənfi təsir göstərir.
Ümumiyyətlə, əkinçiliyin, heyvandarhğın nizamsız inkişafı, kənd
təsərrüfatında yararlı torpaqlardan yersiz istifadə, maddi-texniki
bazamn zəifliyi, gübrə, ziyanvericilərə qarşı lazım olan
preparatlann çatışmazlığı əldə edilən əkinçilik, bağçılıq,
bostançıhq mə^ullanmn satışınm çətinliyi, torpaqdan istifadə
marağını məhdudlaşdınr. Son dövrlərdə yaranımş belə neqativ
halların aradan qaldırılması, kəndlinin torpağa olan maddi
marağmm artırılması dövlətin iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi
olduğu üçün bu problemin həllində müvafiq təşkilatların bilavasitə
iştirakı və yardımı olduqca vacibdir. Yeni dövlət siyasəti
şərtlərinin ən mühüm tədbirlərinin biri torpaqdan düzgün və
səmərəli istifadə olunmasıdır. Odur ki, yeni tikintidən milyard
tonlarla (kub metrlərlə) yanacaq - elektrik enerjisi, karbohidrogen
ehtiyatlarının emah prosesdə havaya, suya, torpağa atılan istilik,
maye, qaz, bərk halda olan zərərli tullantılar ətraf mühiti
çirkləndirir, ekoloji əlaqəli nizamlı inkişaf proseslərinin, qlobal
miqyasda iqlimin istiləşməsinə səbəb olur, ayrı-ayn ərarilərin
səhralaşmasım genişləndirir. Qlobal miqyasda gedən bu proseslər
Azər- baycamn regionlarından da yan keçmir. Bu şəraitdə torpaq
153
dan, torpaq örtüyündən, səth və yeraltı su ehtiyatlarından səmərəli
istifadə edilməsini, ümumiyyətlə, təbii amillərin antropogen,
texnogen təsirinə qarşı tədbirlərin görülməsini tələb edir. Qeyd
etmək lazımdır ki, uzun müddət əkin, otlaq sahəsi kimi istifadə
edilən, xüsusilə fasiləsiz olaraq monokultura (əsasən pambıq)
bitkiləri altında suvarılan torpaqlarm 70-80 % - i bu və ya digər
dərəcədə şoranlaşmaya və eroziyaya məruz qalmış, neftçıxarma
mədənlərində neft və neft məhsulları hopdurulmuş, faydalı qazıntı,
daş, qum karxanalan altmda istifadə olunan torpaqlar isə qazıhb
alt-üst edilmişdir. Bundan başqa, torpaqlann meliorasiya edilməsi
prosesində çirkli suların yenidən şirin su mənbələri olan çaylara
axıdılması da bioloji, ekoloji mühitin pozulmasma şərait yaradır.
Belə şəraitdə tərkibi müxtəlif kimyəvi maddələrlə, duzlarla zəngin
olan çirkli suların su mənbələrinə axıdılması onlarda yaşayan
bioloji ehtiyatın inkişafına mənfi təsir göstərir, ekoloji mühiti
pozur.
Kənd təsərrüfatımn rəqabət qabiliyyətliliyini təmin etmək
üçün ilk növbədə təbii mühit və resurslarm əsası olan torpaq, su və
onların ərazi üzrə yayılması qanunauyğunluqlarım öyrənmək və
iqlim ehtiyatlannı düzgün qiymətləndirmək lazımdır. XXI əsr elm
və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi, insanların təbiət üzərinə
yürüşünün genişləndiyi bir əsrdir. Təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı
münasibəti, biosferin qorunub saxlanması, ekoloji mədəniyyət
məsələsi bu gün elmi ictimaiyyət və ümumiyyətlə, bütün insanlann
diqqətini cəlb edən bir nömrəli problemə çevirmişdir. Bu
problemin vacibliyi ondan irəli gəlir ki, artıq insanlar təbii
sərvətlərin - torpaq, su, bitki, meşə və ya digər yaşayış vasitələrinin
təbiətdə kəskin surətdə azaldığını dərk etməyə başlanuşlar. Odur
ki, torpaq, su, bitki və meşə kimi xalq təsərr^atı əhəmiyyətli təbii
sərvətlərdən səmərəli istifadə, eyni zamanda, zəhərli gübrələrin az
istifadə olunması və onun əvəzinə kənd təsərrüfatı bitkilərinin
inkişafında fiziki vasitələrin geniş tətbiqi məhz ətraf mühitin
qorunub saxlanılması deməkdir. Kənd təsərrüfatımn sənaye ilə
əlaqəsinin güclənməsi nəticəsində aqrar-sənaye kompleksi
formalaşımşdır. Onun tərkibinə üç əsas sahə daxildir. Kənd
təsərrüfatı da aqrar-
154
sənaye kompleksinin (ASK) əsas sahəsidir. O, ümumi məhsulun
10%-ni verir. ASK - termin 2-ci sahəsinə kənd təsərrüfatı
məhsullannı emal edən yüngül və yeyinti sənayesi sahələri aid
edilir. Bahq emalı sənayesi də buraya daxildir. Onların birlikdə
payma ASK - mn ümumi məhsulunun 60%-i düşür. Regionlarda
kənd təsərrüfatı üçün maşın və avadanlıqlar, mineral gübrələr,
ziyanvericilərə qarşı mübarizə üçün kimyəvi maddələr və
meliorasiya qurğuları istehsal edən sahələr ASK - mn üçüncü
sahəsidir. Həmçinin regionlarda təsərrüfat üçün ixtisash kadrlar
hazırlanması, kənd təsərrüfatı məhsullannın anbarlarda saxlanması
və daşınması da buraya aiddir. Kənd təsərrüfatmda ASK
məhsullarının 30% -i üçüncü sahənin payma düşür. Kənd
təsərrüfatı maddi nemətlər istehsahnda ikinci mühüm sahə sayılır.
Onun məhsullarımn əsas hissəsi birbaşa ərzaq kimi istehlak olunur.
Bir hissəsi isə emal edildikdən sonra yüngül və yeyinti sənayesində
əhalinin ehtiyaclarım ödəmək, eləcə də heyvandarlığı yem,
müxtəlif sənaye sahələrini xammalla təchiz etmək üçün istifadə
olunur. Odur ki, kənd təsərrüfatı bir çox cəhətlərinə görə sənayedən
fərqlənir. Bunlara məhsul istehsahmn mövsümiliyini, inkişaf
istiqamətinin təbii şəraitdən asılı olmasını və s. göstərmək olar.
Onun əsas mənbəyi torpaqdır. Regionlarda kənd təsərrüfatmm
inkişafına ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi də böyük təsir
göstərir. Dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində təsərrüfat sahələrində
çahşan- larm 47%-i və ya 1,1 milyard nəfəri meşə təsərrüfatı və
bağçıhqda da nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatımn payına düşür.
Ölkənin inkişaf səviyyəsi yüksəldikcə, kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsahmn intensivliyi və mexanikləşməsi artdıqca bu sahədə
çahşanlann sayı azalır. Məsələn, Qərbi Avropada əhalinin 9%-i,
ABŞ-da 7%-i, Kanada 6%-i, Rusiyada 14%-i, İEOÖ - də 60%-i,
Azərbaycanda isə 30%-i bu sahədə çalışır. Kənd təsərrüfatı
məhsullan altında istifadə edilən torpaqlar istifadəyə yararh
torpaqlar sayılır. Bu torpaqlarda kənd təsərrüfatı məhsullan əkilib
becərilir. Regionların tarazh və rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatının
inkişaf istiqamətlərini nəzərə alaraq, kənd təsərrüfatına yararlı
torpaqların sahəsini
155
Dostları ilə paylaş: |