Redaktor: Korrektor: Cildin

Maddi Məntiq 

mür,  yaxud  yoxdur.  Elə  isə,  səbəb  və  nəticə  qanunu  ümumi  olaraq 

doğru  deyil".  Onların  səbəb-nəticə  qanununu  inkar  etmək  üçün 

gətirdikləri bu dəlil hansı növ sofizmdir? 

2.

 

Xüsusi sofizmin hər birinə aid misal gətirin. 

3.

 

Müəllim  şagirddən  soruşur:  "Na  üçün  dərsə  hazır  deyilsən? 

Müəllim, çünki dünən qonağımız var idi". Bunu məntiqiləşdirin və  hansı 

növ sofizm olduğunu izah edin. 

4.

 

Müəllim  şagirdlərə  deyir:  İmtahanda  verdiyim  sualların  hər 

birini  il  boyu  oxuduğumuz  kitabda  tapa  bilərsiniz.  Şagirdlər 

imtahandan əvvəl kitabı əvvəldən axıra mütaliə edirlər və demək olar 

ki,  hər  bir  cümləsini  yadda  saxlayırlar,  aınma  suallardan  biri  kitabda 

olmadığından  ona  cavab  yaza  bilmirlər  və  müəllimə  etiraz  edirlər  ki, 

hətta  biz  imtahandan  sonra  da  kitabı  nə  qədər  axtardıqsa  da,  filan 

sualın  cavabını  tapa  bilmədik.  Siz  isə  deyirdiniz  ki,  bütün  sualların 

cavabı kitabda var. Burada sofizmi izah edin. 

5.

 

Məlumdur  ki,  fiziki  aləmdə  heç  bir  həndəsi  fiqur  yoxdur. 

Həmçinin üçbucaq da yoxdur. Belə olan halda, fiqurlar haqqında isbat 

edilən  qanunlar,  məsələn,  "Üçbucağın  daxili  bucaqları  cəmi  180°-yə 

bərabərdir”,  səhv  olmalıdır.  Çünki  olmayan  şey  haqqında  necə  qanun 

vermək olar? Bunu izah edih. 

6.

 

Alimlər  bəzən  dahilərin  əsərlərinin  yazılma  ardiallığını 

müəyyən  etməkdə  çətinlik  çəkirlər.  Bu  zaman  baş  verən  xətalardan 

birinə  işarə  etmək  üçün  aşağıdakına  diqqət  edək:  Tutaq  ki,  İbn  Sina 

"Şəfa" kifabmda tamamilə yeni elmi bir mətləb (A) haqqında danışır və 

deyir:  buna  "a"  əsərində  1-qısa  şəkildə  işarə  olunmuşdur,  2-geniş 

şəkildə  işarə  olunmuşdur.  Hər  iki  halda  İbn  Sinanın  hansı  əsərinin 

birinci  yazıldığını  müəyyən  edin  və  nə  zaman  sofizm  olacağını 

göstərin. 

407 

---

4-

 

CU DƏRS 

MÜXTƏLİF SOFİZMLƏR 

Necə  ki,  bir  iddianın,  tezisin  düzgün  olması  dəlil  tələb  edir, 

eləcə də, hansısa bir iddiamn yanlış olduğunu göstərmək üçün dəlil 

lazımdır. Sofizm edən şəxs, düzgün iddiam qəbul etməmək  üçün, 

müxtəlif  yollardan  istifadə  edir.  Belə  məqsədlə  qurulan 

dəlilgətirmə sofizmdir. 

Bəzən iddia edilən zaman kimsə onu araşdırır, zəif cəhətləri və 

yanlış  yönlərini  göstərir.  Təbiidir  ki,  bu  zaman  iddiaçı  müdafiəyə 

qalxacaq. Əlbəttə, o zaman məntiqli olar ki, iddiaçı düzgün iradları 

qəbul  və  etiraf  etsin.  Soma  qeyri-düzgün  iradlara  cavab  versin, 

iradlara məntiqsiz yanaşmaq isə sofizmdir. 

Bəzən də sofizm edən elə bir iddia edir ki, onu isbat etmədən 

qarşı tərəfə  qəbul etdirir və bu qəbul edilmiş iddiamn nəticəsində 

sofizm yaramr. 

Belə sofizmlərdən aşağıdakıları göstərmək olar: 

1.  Virus:  Yəni  iddiamn  çatdınlmasımn  və  ya  olduğu  kimi 

çatdırılmasının qarşısım almaq üçün bu iddiamn yanlış olduğunu 

göstərməyə nail okna üçün arqumentləşdirmək. 

Fussilət surəsinin 26-cı ayəsində bıma işarə edilir: 

- 

"Kafir  olanlar  (öz  dostlarına):  "Bu  Quram  dinləməyin,  o 

oxunduqda (eşidilməsin deyə) səs-küy (şuluqluq) salın ki, bəlkə, 

(bununla Məhəmmədə) qalib gələsiniz!” - dedilər". 

409 

---

Məntiq _________________________________________________________  

əl-Bəqərə  surəsinin  68-70-ci  ayələri  də  buna  bir  misaldır. 

Həmçinin Hud surəsinin 91-d ayəsində də buna işarə edilir. 

2.

 

Bir  şey  deyil; 

"Bu  ki,  bir  şey  deyil"  deməklə,  mühüm 

olduğu  halda  iddianm  elə  də  mühüm  bir  şey  olmadığım  iddia 

edənə də qəbul etdirmək və dəlilgətirmə. 

əl-Ənfal  surəsinin  31-ci  ayəsində  müşriklərin  onlara  oxunan 

ayələrin  əhəmiyyətsiz  olduğunu  deyib  haqdan  qaçmaları  bu 

sofizmə işarədir. 

3.

 

Ehtimal: 

Yəni  iddianm  özünü  araşdırmaqdansa,  iddia  ilə 

bağlı  ehtimalm  araşdırılması  ilə  iddianın  inkarına  nail  olmaq  və 

dəlilgətirmə. 

4.

 

Mənşənin  inkarı: 

Yəni  iddianm  ilk  dəfə  qəbul  olunmaz 

şəxs  tərəfindən  deyildiyini  vurğulayaraq  inkar  etmək  və  arqu- 

mentləşdirmə.  Məsələn,  "Bu  söz  filan  kitabda  olduğundan 

əsassızdır".  əl-Bəqərə  surəsinin  13-cü  ayəsində  bu,  gözəl  surətdə 

ifadə edilir. 

5.

 

Əlaqəli iddia: 

Əlaqəli iddianm inkar edilməsi ilə ona bağlı 

möhkəm iddianm da inkarma nail olmaq və arqument- ləşdirmə. 

Yasin  surəsinin  47-ci  ayəsində  bu  sofizmə  işarə  edilmişdir. 

Ayədə  kafirlərin fəqirlərə  kömək  etməkdən qaçmaları qeyd edilir. 

Belə  ki,  kafirlər  fəqirlərə  kömək  etməkdən  imtina  edirlər  "Allah 

istəsə,  yoxsullara  da  bizim  kimi  sərvət  verərdi",  -  deyərək  öz 

əməllərinə  dəlil  gətirirlər.  Burada  möhkəm  iddia  "yoxsullara 

kömək"dir.  Bununla  bağlı  əlaqəli  iddia  isə  "Allahm  yoxsullara 

köməyi"dir.  Məlumdur  ki,  bu  iki  iddia  bir-birinə  bağlıdu.  Amma 

"Allahm  yoxsullara  köməyi"nin  inkar  ediimə-  si,  ümumiyyətlə, 

"yoxsullara köməy"in inkarı demək deyil. Yəni "Allah kömək etmir, 

biz də kömək etməməliyik" - nəticəsi düzgün deyil. 

6.

 

Ən  üstün  hal: 

Yalnız  zehin  aləmində  mümkün  olan  ən 

üstün  nümunəni  bəyan  etməklə,  qalan  hallarm  da  dəyərsizliyinin 

qəbul edilməsinə nail oknaq. 

410 

---