Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

adı çəkilən mürəkkəb hökmlərin vasitəsiz əqli nəticədə necə istifadə 

edilməsini oxucularm öz öhdəsinə buraxırıq. 

Burada da əvvəlki dərsdə olduğu kimi, qəti hökmün müsbət və 

mənfi növləri ilə əlaqə vardır. 

Məntiqi 

Riyaziyyat  elmində  deyilir  ki,  bərabərliyin  tərəflərinə  e}mi 

ədədi əlavə etsək və yaxud tərəflərini eyni ədədə vursaq, bərabərlik 

dəyişməz. Eynilə çıxma və bölmədə də bu cürdür. Məntiqdə də bu 

qaydaya  uyğun  qayda  vardır.  Belə  ki,  əgər  verilmiş  hökm 

doğrudursa,  onda  bu  hökmün  subyekt  və  predikatma  eyni  sözü 

əlavə etsək, ahnan hökm də doğru olar, amma bu şərtlə ki, belə bir 

əlavə mümkün olsun. 

Misal  1.  Yiyəlik  halirun  əlavəsi:  "Hər  bir  insan  canlıdır." 

hökmünə  "əl"  sözünü  əlavə  etsək,  onda  alarıq:  "Hər  bir  insan  əli 

canlı əlidir". 

Misal  2.  Zərfin  əlavəsi:  "Hər  bir  insan  canhdır."  hökmünə 

"Mars" sözünü  əlavə  etsək,  belə  almar: "Marsda olan hər bir  insan 

canlıdır". 

Misal  3.  Sifətin  əlavəsi:  "Hər  bir  insan  canhdır".  "Ağ"  sifətini 

əlavə etsək, onda belə ahnar: "Hər bir ağ insan ağ canhdır". 

SUALLAR: 

1.Nə  üçün  (-sp-)  və  (-sp+)  hökmləri  üçün  subyekt  və  ikitərəfli 

çevirmə yoxdur? 

2.(+sp+)  hökmü  doğrudursa,  onun  üçün  predikat  çevrilməsinin 

doğruluğunu  qədim  və  müasir  qarşılaşdırmadan  istifadə  edərək  isbat 

edin. 

3.Yuxarıdakı  metodla  "dəyişmə"rü  qəbul  edib  "çevirmə"ni, 

"çevirmə"ni qəbul edib "dəyişmə" ni isbat edin. 

4.Zidd  hökmlərdəki  həndəsi  isbat  metodundan  istifadə  ilə 

"çevirmə"ni isbat edin. 

5.

 

"Rənglər zehində əks olunur". Bu hökmün çevirmələrini verin. 

275 

---

277 

 

---

1-

 

CI DƏRS 

ANALOJİ ƏQLİ-NƏTİCƏ (1) 

Analogiya və analoji əqli nəticə 

Bu  dərs,  vasitəli  əqli  nəticənin  formasına  görə  növlərindən 

birincisi olan analoji əqli nəticə haqqmda damşır. 

"Analogiya"  terminalogiyada  bir  şeyi  başqa  bir  şeyə 

oxşatmaqdır. Məsələn: Həzrət Peyğəmbərin (s) səhabəsi İmam Əli 

(ə)  şirdir.  Amma  məntiqdə  "analoji  əqli  nəticə"yə  aşağıdakı  kimi 

tərif verilir: 

Analoji 

əqli  nəticə  -  İki  predmetdən  birinə  verilmiş  hökmü 

aralarmdakı hansısa cəhətdən oxşar əlamətə görə digər pred- metə 

köçürməkdən  ibarət  olan  əqli  nəticədir.Yəni  fərdidən  fərdiyə, 

xüsusidən  xüsusiyə  köçürmə.  Məsələn,  Kamil  savadlı  oğlandır  və 

Aqil onun qardaşı olduğundan, deməli, o da savadlıdır. 

Analoji əqli nəticənin 4 sütunu və növləri 

Hər bir analoji əqli nəticənin 4 sütunu vardır. Bımu yuxarıdakı 

misal üzərində göstərək: 

*

 

*  islam  fiqhində  məşhurdur  ki,  Əbu  Hənifə  fiqh  hökmlərini  vermək  üçün  "qiyas"dan 

istifadə edirmiş. Fiqhdəki qiyas, yaxud müqayisəetmə məntiqdə analoji əqli nəticə adlanır. 

Bu dərsdə analoji əqli nəticə ilə tanış olduqdan sonra, fiqhdə qiyasm nə qədər mümkün ola 

biləcəyi  aydınlaşacaq  və  bəzi  fəqihlərin  fiqhdə  qiyasdan  istifadə  etməklə  necə  səhvə  yol 

verdiklərini görəcəksiniz. 

279 

---

Məntiq ____________________________________________________     ______  

1-

 

ci sütun: 

1-ci 

subyektdir (Kamil) ki, predikatm (savadlı) ona 

hökm edilməsi qətidir. 

2-

 

ci  sütun: 

2-ci 

subyektdir  (Aqil)  ki,  məqsəd,  predikatm 

(savadlı) ona köçürülməsidir. 

3-

 

cü sütun: 

Əlamət: 

iki subyekt arasmdakı ortaq cəhət, yaxud 

oxşarlıqdır (qardaşlıq). 

4-

 

cü  sütun: 

Predikat: 

1-ci  subyektə  hökm  edilməsi  qəti  olan, 

yaxud 2-ci subyektə köçürülən hökm (savadh). 

Sual edilə bilər ki, analoji əqli nəticə nə qədər etibarlıdır? Onun 

verdiyi nəticəyə nə qədər etimad etmək olar və nə qədər yəqinidir? 

Məntiqçilər bu suala belə cavab verirlər: Analoji əqli nəticə elə 

əqli  nəticədir  ki,  insana,  ən  azı,  ehtimal  verir.  Yəni  1-ci  subyekt 

üçün verilən hökm ola bilər ki, 2-ci subyekt üçün də sabit olsun. 1-ci 

ilə  2-ci  subyekt  arasmdakı  "əlamət"lər  nə  qədər  çox  olsa,  1-ci 

subyektə verilən hökmün analoji əqli nəticə sayəsində köçürülərək 

2-ci subyektə də hökm edilmə ehtimalı çoxalır. 

Misal:  Siz  hündürboylu  oğru  bir  şəxs  tamyırsmız.  Onun 

üzünün xüsusi əlamətləri vardır. Sonra ikinci bir şəxsi görürsünüz. 

Bu şəxs də e)milə birincinin malik olduğu xüsusiyyətlərə malikdir. 

Bu  zaman  yəqin  olaraq  deyə  büərsirdzmi  ki,  ikinci  şəxs  də 

oğrudur?  Əlbəttə  ki,  xeyr!  Buna  görə  də  məntiqçilər  analoji  əqli 

nəticəni ehtimali hesab edirlər. 

Analoji  əqli  nəticə  şeir,  təlim-tərbiyə,  natiqlik,  siyasət,  təbliğat 

və  s.-də  geniş  istifadə  edilir.  Tərif  bəhsində  olan  "bənzətmə 

tərifi"nin  də  analoji  əqli  nəticə  ilə  əlaqəsi  vardır.  Orada  qeyd 

etdiyimiz  kkni,  burada  da  analogiya  (oxşarlıq,  uyğunluq),  zehni, 

predikatm  2-ci  subyektə  hökm  etməsinə  yaxmlaş-  dırır. 

"Uyğunluq"®!  qanunu  yadmızdadırsa,  analoji  əqli  nəticədən  də 

cinayət axtarış işlərində geniş istifadə edildiyi aydm olur. Həmçinin 

psixologiya elmində "uyğunluq" qanunu ilə 

B

a

x

:

 

---