Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Böyük alim Xoyi və zidd hökmlər
Məntiq ____________________________________________________________ Allahın valığım inkar etmək üçün, ateistlərin əl atdığı yollardan biri də İslam əqidələrindən - "Allah hər şeyə qadirdir" - məzmunlu ayələrlə bağlı əqidəni, müəyyən ziddiyyətli hallar kimi göstərməklə sual altma qoymaqdır. Yaxud bəzən mü- səlmarüarm özləri də belə ziddiyyətli sualları cavablandırmaqla əqidələrini möhkəmləndirmək istəyirlər. Buna görə də zidd hökmlərlə bağlı belə suallardan bir neçəsinin məntiqi həlli ilə tamş olmağımız münasibdir. Məlumdur ki, yuxarıdakı hədisdə həzrət İmam (ə) sadə şəkildə, qaneedici cavab vermişdir. İmamm (ə) digər yerlərdə elmi cavabı isə belə olmuşdur: - "Bu iş, zatmda çatışmazlıq olan özlüyündə qeyri-mümkün şeydir ki, Allahm qüdrəti belə şeyləri əhatə etmir". İndi isə həzrət İmamm (ə) bu cavabmdakı məntiqi təfəkkürü göstərək. Abdullah Deysarıinin sualı, əslində, bir-birinə zidd olan iki şeydən hər birinin varlığırun mümkün olmasmı istəməkdir. Aləmin ölçüsünü "5", yumurtanm ölçüsünü isə "3" qəbul edək. Əgər aləm yumurtanm içində yerləşsə, yuxarıdakı əvəz- ləməyə görə bu o deməkdir ki, "5" ədədi "3"-ün tərkib hissəsi olmalıdır. Yəni "5<3" olmalıdır. Digər tərəfdən məlumdur ki, "5>3"-dür. Bu da "5, 3-dən böyükdür" və "5, 3-dən böyük deyil" zidd hökmlərdir. Zidd hökmlərin də cəm olması mümkün deyil. Buna görə də Deysarıinin tələb etdiyi şey mümkün deyil və İmam Sadiq (ə) bu məntiqi ardıcıllığı bir cümlədə izah etmişdir. Belə ziddiyyətli suallardan aşağıdakıları misal göstərmək olar: 1.
onda Allahm şəriki mümkündür. Yox əgər yarada bilməsə, deməli, Allahm qüdrəti sonsuz deyil. 2.
260 Formal Məntiq Diqqət etsək, görərik ki, bu sualların hər biri zidd hökmlərin cəm olması intizarı ilə bərabərdir. Yəni bunlarm hər biri "Bir şeyin həm var, həm də yox olması mümkündürmü?" sua- İma qayıdır. Məlumdur ki, belə bir şey qeyri-mümkündür və Allahm qüdrətinə də zərər vurmur. Bundan başqa, yuxarıdakı suallardan birincisinə xüsusi olaraq belə cavab vermək istərdik: - Allah Özü kimi Allah yarada bilməz. Bu cavab bizi, Allahın böyüklüyünün, əzəmətinin kiçildiyi nəticəsinə gətirməsin. Əksinə, Allahm, Özü kimi Allah yarada bilməməsi Onun əzəmətini daha da əzəmətləndirir. Çünki ikinci bir Allah yaradan Allahı, hər şeyə qadir Allah kimi, zehni olaraq kənarda nəzərdə saxlayaq və yenidən həmin Allahı öz Allahımız kimi, İsla- mm göstərdiyi Allah kimi nəzərdə saxlayaq. Bu zaman görürük ki, hətta hər şeyə qadir olan, zehnimizdən kənarda saxladığımız bir şəxs (hər şeyə qadir zehnimizdə tutduğumuz digər Allah) belə, bizim Allahdan, İslamm göstərdiyi Allahdan uca Allah yarada bilməz. Bu isə Allahm əzəmətini daha da artmr. Bununla da isbat etmiş oluruq ki, Allahdan böyük başqa birisinin var olması qeyri-mümkündür. Böyük alim Xoyi və zidd hökmlər: Keçən əsrdə Nəcəfdə yaşamış böyük fiqh alimlərindən biri olan Xoyinin məntiq və fəlsəfə ilə o qədər də əlaqəsi yox idi. Buna baxmayaraq, hər bir alim kimi Xoyi də, öz sahəsi olmasa da, bu iki sahənin ilahi hikmət olduğunu dərk edir və yeri gəldikdə, özünün sadə dili ilə bu qanunu müdafiə edirdi. Bir dəfə alimlərdən biri, fəqih Xoyiyə deyir: "Siz deyirsiniz ki, ziddin cəm və dəf olması qeyri-mümkündür. Halbuki biz bunım mümkünlüyünü isbat edirik". Ustad Xoyi buyurur: "Buyurun görək, bunu necə isbat edirsiniz?" Alim öz dəlillərini bəyan etməyə başlayır. O, sözünü bitirdikdən sonra fəqih Xoyi buyurur: "Bəli, heç bir irad yoxdur; sizin dediyiniz də, bizim dediyimiz də doğrudur". 261
Məntiq ____________________________________________________________ Alim deyir: "Axı bu necə ola bilər ki, hər ikimizin sözü də doğru olsun?" Bu zaman fəqih Xoyi buyurur: "Elə isə bizim kimi sən özün də qəbul edirsən ki, iki bir-birini inkar edən sözün hər ikisi eyni anda doğru ola bilməz. Bu da, iki ziddin cəm və dəfinin qeyri-mümkün olması deməkdir". II. Müəyyən hökmlərin əksi Əks hökmlər - Subyekt və predikatda bərabər, kəmiyyətdə ümumi, keyfiyyətdə fərqli olan iki hökmdən ibarətdir ki, cəmləri mümkün deyil. Əks hökmlərdə üçüncü hal istisna olunmur. Brmu dairələrlə də göstərmək olar. Belə ki, (+ab+) hökmünün həndəsi forması "a", "b"-yə tabe olmaq şərti ilə onlar arasmdakı münasibət dörd nisbətdən "tabeli" olacaq.
(-ı-ab-) hökmü
isə çarpazlaşmayandır. Bunlardan, yalnız birinin doğru oknası aydmdır. Amma hər ikisinin yalan obnası da mümkündür. Belə ki, dairələri qurub birinin yalan oknasmdan o birinin yalan olmasmı çıxarmaq olmur. Çünki iki məfhum ara- smda dörd nisbətdən tabeli və çarpazlaşmayan dairələrin heç biri olmazsa, çarpazlaşma mümkündür. Necə ki, söz bəhsində iki cəm ola bilməyən sözləri "əks" adlandırmışdıq. Belə hökmlərin də "əks" adlandırılması onla- rm cəm olmasmm qeyri-mümkünlüyünə görədir. Burada da cəmin qeyri-mümkünlüyünü və yalnız birinin doğruluğundan 0 birinin yalan olmasım almağı göstərmək olar. Amma biri yalan olarsa, o biri qeyri-müəyyən olacaq. Tərifə əsasən, yalnız A və E bir-birinin "əks"i olacaq. A=(+sp+) E=(+sp-) 262
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|