Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq. 

(AvB)= ■ < 

r (A3~B) 

(~Az)B) 

(B3~A) 

^ (~B^A) 

(I) 

Bunlardan  birini  misalla  oxuyaq.  Əgər  "A=Tam  ədəd  cütdür"  və 

"B=Tam ədəd təkdir" olsa, onda bunlardan ikincisi belə olar: "Tam ədəd 

ya cütdür, ya da təkdir=Əgər tam ədəd cüt deyilsə, onda təkdir". 

2.

 

Dəfi: 

Təqsimi dəfi şərti hökmü tam şərti hökmə çevirmək olar. 

Dəfi  dedikdə,  cəmin  qeyri-mümkünlüyü  başa  düşülür.  Bu  isə  o 

deməkdir ki, ya məntiqi əsas, ya da məntiqi nəticə düzgün olmalıdır və 

ya  heç  biri  düzgün  olmamahdır.  Əgər  yuxarıdakı  əvəzləmələrdə 

"Dəfi=u", əvəzləməsini də nəzərə alsaq, aşağıdakı kimi alarıq: 

r (A3~B) 

(AuB)= -l 

(II) 

JB=)~A) 

Dəfi  hökmü,  həmçinin  cəmi  hökmə  də  çevirmək  olar.  Çünki 

yuxarıda dedik ki, dəfi hökmü tam şərti hökmə çevirmək olur və tam 

şərti hökmü də dəfi və cəmi hökmə çevirmək olduğundan, deməli, dəfi 

hökmü  cəmi  hökmə  çevirmək  olar.  Bunun  üçün  əvvəlcə  dəfi  hökmü 

tam şərti hökmə çevirək. (II) və (IV) qaydalarmı nəzərə alsaq, alarıq: 

(AuB) ^ (~Ao~B) 

3.

 

Cəmi: 

Təqsimi şərti cəmi hökmü də tam şərti hökmə çevirmək 

olar. Cəmi dedikdə, dəf olunmanm qeyri-mümkünlüyü anlaşılır. Bu isə 

o deməkdir ki, ya məntiqi əsasla məntiqi 

242 

---

Formal Məntiq 

nəticədən  biri,  ya  da  hər  ikisi  düzgün  olmalıdır.  Əgər  "Cəmi=n" 

işarə etsək, onda alarıq: 

(AnB)= 

(~Az)B) 

(~Bz)A) 

(III) 

4.

 

Tam şərti: 

Hər bir tam şərti hökmü həqiqi, dəfi və cəmi hökmə 

çevirmək  olar.  Əgər  (I),  (II),  (III)  bərabərliyinin  sağ  tərəfində  işarəsilə 

verilən terminləri və bu terminlərə uyğun bərabərliyin sol tərəfində də 

həmin  məntiqi  terminləri  zidlə  əvəz  edib,  sonra  hər  bərabərliyin 

axırmcı  iki  bərabərliyində  "A=B"  və  "B=A"  əvəzləməsi  aparsaq,  bu 

zaman  bərabərliyin  sol  tərəfi  müxtəlif  həqiqi,  dəfi  və  cəmi  təqsimi 

hökmləri,  sağ  tərəfi  isə  (A

3

B)  tam  şərti  hökmünə  bərabər  hökmləri 

verər. Alman bərabərliyi soldan sağa yazaq. 

r(Ac.~B) 

(A3B) = ^ 

(IV) 

L (~Ar.B) 

5.

 

Qəti*®: Hər qəti hökmü şərti və şərti hökmü də qəti hökm kimi 

göstərmək  olar.  Məs.:  "İnsan  canlıdır"  qəti  hökmünü,  "Əgər  bir  varlıq 

insan olsa, onda o canlıdır", tam şərti hökm kimi göstərmək olar. Yaxud 

"Əgər işıq şiddətü olsa, bu zaman insan gözünü qıyır" tam şərti hökmü 

də "İşığm şiddəti insanm  gözünü  qıymasma  səbəb olur" şəklində  qəti 

hökmünə çevirmək olar. 

*5

 Hökmlərin belə çevrilməsini Şeyx İşraq (I hissə, I fəsil, II dərs) vermişdir. 

243 

---

Məntiq  ___________________________________________________________  

SUALLAR: 

1.

 

Əgər insanlar həzrət Məhəmmədi (s) qəbul etsəydi, dünya 

cənnətə çevrilərdi. Bunu qəti hökmə çevirin. 

2.

 

"İnsan ziyan içindədir".^^ Bu qəti hökmü şərti hökmə çevirin. 

3.

 

Dərsdəki çevrilmələri isbat edin. 

4.

 

Çevirmələrin bəziləri üçün misallar gətirin. 

5.

 

Əgər su qızdırılsa, qaynayar. Bu hökmü qəti hökmə çevirin. 

6.

 

İnsanların bir-birinə sevgisi, insanpərvərlikdən törəyir. Bunu 

şərti hökmə çevirin. 

7.

 

Məktəblərdə dərs saat 8-də başlayır, tam şərti hökmü hansı növ 

tam şərtidir? 

8.

 

Heyvanlar ya vəhşi, ya da qorxaqdır. Bu hansı növ şərti 

hökmdür? 

9.

 

Mötərizədəki bərabərliklərin doğruluğunu izah edin: 

(Ac^B = Bu A), (ArxB = BoA), (AvB = BvA) 

“

 

Ə

s

---

245 

 

---

Əqli nəticə və onun növləri 

Dedik  ki,  təfəkkür  formaları  "mücərrədləşdirmə",  "tərif", 

"bölgü" və "əqli nəticə"dir. Təfəkkürün dördüncü forması olan əqli 

nəticədə  də  hər  bir  təfəkkür  müəyyən  zəruri,  yəqini  təsdiqlər, 

müqəddimələr  və  hökmlər  əsasmda  zehnin  bu  müqəddimələri 

qruplaşdırması  ilə  baş  verir.  Kitabm  əvvəllərində  qeyd  etdiyimiz 

kimi,  hökmlərin  məzmımuna  görə  növlərini  öyrənən  mərhələ 

"Maddi", ümumi quruluşu və qarşılıqlı əlaqəsi isə "Formal" məntiq 

adı ilə araşdırılır. 

Zehin təsdiq olunmuş bir və ya daha artıq hökmdən yeni təsdiq 

olunmuş hökm ala bilir. Yəni bəzən bu əməliyyat bir hökm, bəzən 

də bir neçə hökm üzərində həyata keçərək nəticə verir. Əldə olunan 

bu  yeni  nəticə  hüsuli  bilik  sayılır.  Buna  görə  də  əqli  nəticə  bəhsi 

nəzəri (hüsuli, kəsbi) biliklərə yol tap- mağm qaydasıdır. Beləliklə; 

Əqli nəticə - Müəyyən qaydalara əsasən, bir və ya bir neçə 

hökmün  vasitəsilə  yeni  yekun  hökmün  alınmasından  ibarət 

formal təfəkkür formasına deyilir. 

Bir hökmdən nəticə almaq formal məntiqdə 

vasitəsiz, 

bir neçə 

hökmdən  nəticə  almaq  isə 

vasitəli 

əqli  nəticə  adlanır.  Bu  zaman 

verilən  hökm,  yaxud  hökmlər 

müqəddimə, 

nəticə  kimi  alman 

hökm isə 

yekun 

hökm adlanır. 

247 

---