Formal Məntiq
Buna görə də təfəkkür zamanı səhvlərə yol verilməsin deyə,
məntiqdə belə hökmlərə yer ayrılır. Məsələn, "Marsdakı canlılar
hərəkətsizdir" hökmü iqrari olduğundan subyekt mövcud
oknahdır. Başqa tərəfdən bu hökm predikatı mənfi olan iqrari
hökmdür. Yuxarıdakı hasilə əsasən, bu hökmü aşağıdakı kimi
dəyişmək olar: "Marsdakı canlılar hərəkət etmir". Dedik ki, in- kari
hökmlərdə subyektin varlığı vacib deyil. Elə isə dəyişmədən sonra
alman bu hökm doğrudur. Amma onım doğruluğundan subyektin
varlığım ahnaq oknaz. Yəni Mars planetində canlınm olması zəruri
deyil. Amma dəyişmədən əvvəlki hökm iqrari olduğundan elə
güman edilir ki, subyekt mövcud olmalıdır. Halbuki bu iki hökm
ejmigüclüdür. Deməli, təfəkkür, yaxud əqli nəticə zamam səhvə yol
verilməməsi üçün müsbət və mənfiliyə diqqət edilməlidir.
6. Hökmün modallığı:
Predikatm subyektə hökm edümə- si,
yaxud predikasiya üç haldan xaric deyil. Bu predikasiya ya zəruri,
ya mümkün, ya da qeyri-mümkündür. Məsələn, "8 ədədi cütdür",
"Bütün sonradan yaranan mövcudlarm səbəbi var" və s. Məlumdur
ki, bu hökmlərdə hökm zəruridir. Yəni cütlük 8 ədədinin, səbəbi
oknaq da sonradan yarananm zati xüsusiyyətləridir. Bəzən isə
hökm mümkün olur, məsələn, "Qızılgüllərin bəziləri qırmızıdır",
"İnsan mövcuddur" və s. Burada isə hökmün xarici aləmdə oknası
zəruri deyü. Çünki qırmızı rəng qızılgülün zati xüsusiyyəti deyil.
Həmçinin nə də insanm mövcudluğu zati baxmadan zəruri deyil.
Yəni gül qırmızı və insan da mövcud olmaya büər. Üçüncü hal isə
predikatm subyektə hökm edilməsinin qeyri-mümkünlüyüdür.
Məsələn: "İki zidd cəm ola bilməz", "Allahm şəriki yoxdur",
"Rəssamsız rəsm yoxdur" və s. Bu hökmlərin də əksinin baş
verməsinin qeyri-mümkünlüyü hamıya məlumdur. Hökmdə bu üç
haldan vaciblik, zərurilik -
zərurət,
mümkünlük -
imkan,
qeyri-mümkünlük isə -
imkansızlıq
cəhəti adlamr. Belə
227
Məntiq ___________________________________________________________
cəhətləri verilən hökmlərə
qeydli
hökmlər deyilir, məsələn: "Bütün
insanlar zəruri olaraq canhdır", "Tarix zəruri olaraq, yalmz zehində,
dillərdə və kitablardadır". Cəhəti verilməyən hökmlərə isə
mütləq
hökmlər deyilir. Məsələn, "Yerin Günəşlə aym ortasma kegnəsi. Ay
tutuknasma səbəb olur", "Ruh mövcuddur" və s.
Məntiqçilər buradakı qisimlərdən başqa, müxtəlif növ qisimlər
də göstərmişlər. İbn Sina, Nəsirəddin Tusi və başqa İslam alimləri
də, ümumiyyətlə, hökmləri müxtəlif cəhətlərə görə çox geniş, dəqiq
şəkildə müxtəlif dəlillər, sübutlarla (bür- hanlarla) şərh etmişlər.
Amma onlarm bu şərhləri o qədər ağırdır ki, bumm üçün yüksək
səviyyəli zehin tələb ediür. Hətta ixtisası dəqiq elmlər olanlarm
zehni belə, bəzən bu incə dəlillərlə araşdırmalara tab gətirə bilmir.
Bunun da səbəbi İbn Sina və Nəsirəddin Tusi kimilərinin ebni
səviyyələrinin əlçatmaz zirvə olmasıdır. Amma biz bu qisimləri,
məntiqlə maraq- lananlarm zehnini yormamaq üçün, çox sadə
şəkildə qeyd edəcəyik.
Bəzən qeydli hökmlər
həqiqi olmadan, zamandan, qeyri-
sindən, məkandan, sifətdən, haldan, ehtimaldan
və s. asıblı- ğa
görə növlərə ayrılır. Məsələn, "Günəşin tutulması saat 5-də
zəruridir" - modallıq zərurətdir, "zamani"dir və "zati" deyü. "Bütün
savadlı müəllimləri tələbələr sevir" - modallıq məlum deyil, amma
sifətdən asılılığa görə "vəsfi"dir. "Film davam etdikcə elektrik
zəruridir" - modaUıq zərurətdir və davamlılığa görə "davami"dir.
"Allah istəmədikcə. Qiyamətin baş verməyi mümkün deyil" -
modallıq qeyri-mümkündür və qeyrisindən asıblığa görə
"qeyri"dir. Yəni bu hadisərün baş verməməsi qeyrisinə (Allaha)
bağlıdır.
Hər bir qeydÜ hökmlərin yuxarıdakı növlərinə uyğun xüsusi
araşdırılması məntiq elminin müxtəbf, müstəqil sahələrini yaradır.
Bunlardan
"dəyərlər", "vaxt", "rəy", "ehtimal"
məntiqi sahələrini
göstərmək olar. Qeyd edək ki, birinci hissənin
228
Formal Məntiq
ikinci fəslinin beşinci dərsində məntiqin bu sahələrinin yaranması
haqqmda damşmışdıq.
Bəzən hökmün modallığmı və ya onun yuxarıdakı növlərdən
hansma məxsus obnasmı aydınlaşdırmaq o qədər çətin olur ki,
bunun üçün mütləq fəlsəfi mövzulara müraciət etməyə ehtiyac
duyulur. Amma qeyd etdiyimiz kimi, məntiq alimləri bunlarm
bəzilərini dəlillərlə aydınlaşdırmışlar.
Həmin növlərin məntiqdə bu qədər açıqlanmasmm səbəbi,
dəlillərin hökmlərdən təşkil edilməsinə görədir. Səhv nəticələrin də
əksəriyyəti, hökmlərdə nə modallığm, nə də hökmün hansı növdən
oknasmm verilməməsinə görə olur. Eyni ilə, "hökmün tam
qavramiması" qanununda olduğu kimi. Məsələn, Quran
ayələrindən birində deyilir: "Hər şeyi O yaratmtş- dtr"^. Bu, qəti
iqrar i ümumi hökmdür. Amma nə modallığı verilib, nə də ki,
yuxarıdakı növlərdən hansı olduğu aydmdır. Bu hökm haqqmda
sual oluna bilər ki, zəruri baxımdan belədir, ya yox? Zatidir,
qeyrisindən asılıdır, ya yox? Buna görə də bu ayənin təfsiri başqa
ayələrsiz mümkün deyil.
Şeyx Şəhabəddin Sührəverdinin (Şeyx İşraq)“ məntiqdə
kəşfləri:
Şeyx İşraq İslam dünyasmm dahi şəxsiyyətlərindən
biridir. Onun məntiqdə bir çox kəşfləri vardır. Bu kəşflərdən biri də
hökmlərin müxtəlif cür çevrilmələrindən ibarətdir. Belə ki, o,
"iqrari" və "mənfi" olan qəti hökmü aşağıdakı kimi "in- kari" qəti
hökmə çevirirdi: "İnsan qeyri-daşdır" = "İnsan daş deyil". Hökmün
modallığmı da belə çevirirdi: "Hər bir insan daşdır (modallığı:
imkansızlıq)" = "Hər bir insamn daş ohnası qeyri-mümkündür
(modallığı: zərurət)", yaxud "Hər insan şairdir (modaUıq: imkan)" =
"Hər insanm şairliyi mümkündür (modalhq: zərurət)" və s.
81 əl-Ənam, 101
8^ Bax: I hissə, I fəsil, II dərs
229
Dostları ilə paylaş: |