Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

Buna  görə  də  təfəkkür  zamanı  səhvlərə  yol  verilməsin  deyə, 

məntiqdə  belə  hökmlərə  yer  ayrılır.  Məsələn,  "Marsdakı  canlılar 

hərəkətsizdir"  hökmü  iqrari  olduğundan  subyekt  mövcud 

oknahdır.  Başqa  tərəfdən  bu  hökm  predikatı  mənfi  olan  iqrari 

hökmdür.  Yuxarıdakı  hasilə  əsasən,  bu  hökmü  aşağıdakı  kimi 

dəyişmək olar: "Marsdakı canlılar hərəkət etmir". Dedik ki, in- kari 

hökmlərdə subyektin varlığı vacib deyil. Elə isə dəyişmədən sonra 

alman bu hökm doğrudur. Amma onım doğruluğundan subyektin 

varlığım ahnaq oknaz. Yəni Mars planetində canlınm olması zəruri 

deyil.  Amma  dəyişmədən  əvvəlki  hökm  iqrari  olduğundan  elə 

güman  edilir  ki,  subyekt  mövcud  olmalıdır.  Halbuki  bu  iki  hökm 

ejmigüclüdür. Deməli, təfəkkür, yaxud əqli nəticə zamam səhvə yol 

verilməməsi üçün müsbət və mənfiliyə diqqət edilməlidir. 

6.  Hökmün  modallığı: 

Predikatm subyektə  hökm edümə-  si, 

yaxud predikasiya üç haldan xaric deyil. Bu predikasiya ya zəruri, 

ya  mümkün, ya  da qeyri-mümkündür.  Məsələn, "8  ədədi cütdür", 

"Bütün sonradan yaranan mövcudlarm səbəbi var" və s. Məlumdur 

ki,  bu  hökmlərdə  hökm  zəruridir.  Yəni  cütlük  8  ədədinin,  səbəbi 

oknaq  da  sonradan  yarananm  zati  xüsusiyyətləridir.  Bəzən  isə 

hökm  mümkün  olur,  məsələn,  "Qızılgüllərin  bəziləri  qırmızıdır", 

"İnsan mövcuddur" və s. Burada isə hökmün xarici aləmdə oknası 

zəruri  deyü.  Çünki  qırmızı  rəng  qızılgülün  zati  xüsusiyyəti  deyil. 

Həmçinin  nə  də  insanm  mövcudluğu  zati  baxmadan  zəruri  deyil. 

Yəni gül qırmızı və insan da mövcud olmaya büər. Üçüncü hal isə 

predikatm  subyektə  hökm  edilməsinin  qeyri-mümkünlüyüdür. 

Məsələn:  "İki  zidd  cəm  ola  bilməz",  "Allahm  şəriki  yoxdur", 

"Rəssamsız  rəsm  yoxdur"  və  s.  Bu  hökmlərin  də  əksinin  baş 

verməsinin qeyri-mümkünlüyü hamıya məlumdur. Hökmdə bu üç 

haldan  vaciblik,  zərurilik  - 

zərurət, 

mümkünlük  - 

imkan, 

qeyri-mümkünlük isə - 

imkansızlıq 

cəhəti adlamr. Belə 

227 

---

Məntiq  ___________________________________________________________  

cəhətləri verilən hökmlərə 

qeydli 

hökmlər deyilir, məsələn: "Bütün 

insanlar zəruri olaraq canhdır", "Tarix zəruri olaraq, yalmz zehində, 

dillərdə və kitablardadır". Cəhəti verilməyən hökmlərə isə 

mütləq 

hökmlər deyilir. Məsələn, "Yerin Günəşlə aym ortasma kegnəsi. Ay 

tutuknasma səbəb olur", "Ruh mövcuddur" və s. 

Məntiqçilər buradakı qisimlərdən başqa, müxtəlif növ qisimlər 

də göstərmişlər. İbn Sina, Nəsirəddin Tusi və başqa İslam alimləri 

də, ümumiyyətlə, hökmləri müxtəlif cəhətlərə görə çox geniş, dəqiq 

şəkildə  müxtəlif  dəlillər,  sübutlarla  (bür-  hanlarla)  şərh  etmişlər. 

Amma onlarm bu şərhləri o qədər ağırdır ki, bumm üçün yüksək 

səviyyəli  zehin  tələb  ediür.  Hətta  ixtisası  dəqiq  elmlər  olanlarm 

zehni belə, bəzən bu incə dəlillərlə araşdırmalara tab gətirə bilmir. 

Bunun  da  səbəbi  İbn  Sina  və  Nəsirəddin  Tusi  kimilərinin  ebni 

səviyyələrinin  əlçatmaz  zirvə  olmasıdır.  Amma  biz  bu  qisimləri, 

məntiqlə  maraq-  lananlarm  zehnini  yormamaq  üçün,  çox  sadə 

şəkildə qeyd edəcəyik. 

Bəzən  qeydli  hökmlər 

həqiqi  olmadan,  zamandan,  qeyri- 

sindən, məkandan, sifətdən, haldan, ehtimaldan 

və s. asıblı- ğa 

görə  növlərə  ayrılır.  Məsələn,  "Günəşin  tutulması  saat  5-də 

zəruridir" - modallıq zərurətdir, "zamani"dir və "zati" deyü. "Bütün 

savadlı müəllimləri tələbələr sevir" - modallıq məlum deyil, amma 

sifətdən  asılılığa  görə  "vəsfi"dir.  "Film  davam  etdikcə  elektrik 

zəruridir"  -  modaUıq  zərurətdir  və  davamlılığa  görə  "davami"dir. 

"Allah  istəmədikcə.  Qiyamətin  baş  verməyi  mümkün  deyil"  - 

modallıq  qeyri-mümkündür  və  qeyrisindən  asıblığa  görə 

"qeyri"dir.  Yəni  bu  hadisərün  baş  verməməsi  qeyrisinə  (Allaha) 

bağlıdır. 

Hər  bir  qeydÜ  hökmlərin  yuxarıdakı  növlərinə  uyğun  xüsusi 

araşdırılması məntiq elminin müxtəbf, müstəqil sahələrini yaradır. 

Bunlardan 

"dəyərlər",  "vaxt",  "rəy",  "ehtimal" 

məntiqi  sahələrini 

göstərmək olar. Qeyd edək ki, birinci hissənin 

228 

---

Formal Məntiq 

ikinci  fəslinin beşinci dərsində  məntiqin bu  sahələrinin  yaranması 

haqqmda damşmışdıq. 

Bəzən  hökmün  modallığmı  və  ya  onun  yuxarıdakı  növlərdən 

hansma  məxsus  obnasmı  aydınlaşdırmaq  o  qədər  çətin  olur  ki, 

bunun  üçün  mütləq  fəlsəfi  mövzulara  müraciət  etməyə  ehtiyac 

duyulur.  Amma  qeyd  etdiyimiz  kimi,  məntiq  alimləri  bunlarm 

bəzilərini dəlillərlə aydınlaşdırmışlar. 

Həmin  növlərin  məntiqdə  bu  qədər  açıqlanmasmm  səbəbi, 

dəlillərin hökmlərdən təşkil edilməsinə görədir. Səhv nəticələrin də 

əksəriyyəti, hökmlərdə nə modallığm, nə də hökmün hansı növdən 

oknasmm  verilməməsinə  görə  olur.  Eyni  ilə,  "hökmün  tam 

qavramiması"  qanununda  olduğu  kimi.  Məsələn,  Quran 

ayələrindən  birində  deyilir:  "Hər  şeyi  O  yaratmtş-  dtr"^.  Bu,  qəti 

iqrar  i  ümumi  hökmdür.  Amma  nə  modallığı  verilib,  nə  də  ki, 

yuxarıdakı  növlərdən  hansı  olduğu  aydmdır.  Bu  hökm  haqqmda 

sual  oluna  bilər  ki,  zəruri  baxımdan  belədir,  ya  yox?  Zatidir, 

qeyrisindən asılıdır,  ya  yox?  Buna görə  də  bu  ayənin təfsiri  başqa 

ayələrsiz mümkün deyil. 

Şeyx  Şəhabəddin  Sührəverdinin  (Şeyx  İşraq)“  məntiqdə 

kəşfləri: 

Şeyx  İşraq  İslam  dünyasmm  dahi  şəxsiyyətlərindən 

biridir. Onun məntiqdə bir çox kəşfləri vardır. Bu kəşflərdən biri də 

hökmlərin  müxtəlif  cür  çevrilmələrindən  ibarətdir.  Belə  ki,  o, 

"iqrari"  və  "mənfi"  olan  qəti  hökmü  aşağıdakı  kimi  "in-  kari"  qəti 

hökmə çevirirdi: "İnsan qeyri-daşdır" = "İnsan daş deyil". Hökmün 

modallığmı  da  belə  çevirirdi:  "Hər  bir  insan  daşdır  (modallığı: 

imkansızlıq)"  =  "Hər  bir  insamn  daş  ohnası  qeyri-mümkündür 

(modallığı: zərurət)", yaxud "Hər insan şairdir (modaUıq: imkan)" = 

"Hər insanm şairliyi mümkündür (modalhq: zərurət)" və s. 

81 əl-Ənam, 101 

8^ Bax: I hissə, I fəsil, II dərs 

229 

---