Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
_________________________________________________________ Xaric oxu dət etməyən insanlarm "La ilahə illəllah"a imanı hansı məkana daxU olur? Əlbəttə ki, zehin aləminə. Çünki xarici aləmdə özünü göstərməyən bu hökmə ünan, yalnız bir "söz"dən ibarətdir ki, bu da insanlarm zehni olaraq bu hökmü qəbul etmələrinə dəlalət edir. Deməli, ibadət etməyib və "La ilahə illəl- lah"ı təsdiqləyənin təsdiqi, yalnız bu hökmün zehin aləmindəki varlığmı təsdiqləməsidir və bu da bir növ, sofizm (səfsətə) hesab edilir. Çünki tam təsdiq üçün xarici aləmdəki varlığı lazımdır və zehin aləmində olduğu halda, xarici aləmə nisbət vermək sofizmdir. Ddrsin əlavssi - 8 (Birinci növ zati predikasiya): Hökmlərin birinci növ zati və məşhur olan iki qismə ayrılması bir çox məsələləri həll edə bilir. Burada da tam məntiqi məsələ olmasa da, bir məsələnin həllini vermək istəyirik. Birinci növ zati və məşhur predikasiyada deyilirdi: əgər predikatm məfhumu subyektin məfhumuna bərabər olarsa, bu zaman predikasiya birinci növ zati, əks halda isə məşhur pre- dikasiyadır. Həmçinin dedik ki, birinci növ predikasiyada xarici aləmdə predmetin olması zəruri deyil, amma məşhur predikasiya isə, ümumiyyətlə, xarici predmet haqqmdakı predi- kasiyadan ibarətdir və xarici aləmdə olması zəruridir. Əgər biz hökmlərin bu cəhətdən hansı növ olduğunu aydmiaşdıra bilməsək, bu hökmlər əsasmda qurulan arqumentləşdirməmiz səhv olacaq. Yəni hökmün zehin aləmində, yoxsa xarici aləmdə olduğuna diqqət etməliyik. Bunu nəzərə alaraq, insan zehni ilə bağlı olan, insarun özünə kənardan baxmasma da baxmaq olar. Belə ki, insan öz var- lığma hüzuri idrakla agahdır. Bu dərkdə heç bir səhv yoxdur. Yəni insan hüzuri idrakla öz varlığma qəti şəkildə əmindir; insan deyə bilməz ki, bəlkə də, mən belə düşünürəm, bəlkə də, bu mənim zehnimdədir, bəlkə də, mən yoxam. Amma insan onun öz varlığmdan fərqlənən bəzi əqli proseslər haqqmda 455
Məntiq ____________________________________________________________ şübhə edə bilər. Məsələn, filan məlumat haqqmda deyə bilər ki, bəlkə də, belə deyü. Bu zaman sual oltmur ki, bəs nə üçün bu ikisi arasmda bu cür fərq qoymaq olur? Yəni necə olur ki, insan öz varlığım, həmçinin öz batini xüsusiyyətlərini də hü- zuri dərk etdiyi halda, bunlardan birincisində xəta etmir, amma ikincisində xəta edə bilər? Çünki birincidə öz varhğınm xarici aləmlə uyğunluq anlayışı məna daşımır. Elə ki, öz varlığmı hüzuri dərk etdi, deməli, vardır, gerçəkdir. Amma hansısa bir məlumatm əqli proses olub, onun xarici aləmlə uyğunluq anlayışı məna daşıdığmdan, bvmda xəta edə bilər. Məsələn: insan, doğrudan da. Yerin Günəş ətrafma fırlandığım düşünürsə, bəlkə də, belə deyü? Bu zaman şübhə etməyin mənası vardu. De- məH, daxili xüsusiyyətlərdən hansımn xarici aləmlə uyğunluq anlayışı məna daşıyırsa, onun haqqmda şübhə etməyə dəyər. Bu müqəddimə ilə demək istədiyimiz məsələ budur: insan bəzən öz daxilində bir xüsusiyyətin olduğuna inamr. Amma diqqət etdikdə görür ki, əslində, bu onun zehni bir inancı imiş. Yəni həqiqətdə belə deyilmiş, zehində məfhum olaraq təsəvvür edirmiş ki, məsələn, filan cürdür. Bu xüsusiyyətlərdən biri də ixlasdır. Belə ki, insan bəzən uzun müddət elə güman edir ki, əməlləri Allaha görədir, xalisdir, amma bir vaxtdan sonra məlum olur ki, onun filan əməli riya imiş. Bu da birinci növ zati predikasiyaya uyğundur. Belə ki, birinci növ predikasiya- nm xarici aləmdə predmetirdn olması zəruri deyildi. Bu əsasla ola bilər ki, insan məşhur növ predikasiya ilə hökm etsin ki, onun filan əməli ixlaslıdır, yəni, həqiqətən, gerçəkdə də belədir, xarici aləmdə predmeti vardır, amma, əslində, isə bu hökm birinci növ zati predikasiya ola büər. Yəni insan riyakar olduğu halda ixlaslı olduğunu güman edə büər. Yəni "Mən ix- lashyam, riyakar deyiləm" hökmü, ola büər ki, "mən" və "ixlas" məfhumlarma aid olsun. Yəni öz mənliyinin hüzuri dərk olunması ilə, mənliyi haqqmda hökm arasmda fərq qoymasm və mənliyi haqqmda hökm verən zaman ola bilsin ki, mənliyini 456
_________________________________________________________ Xaric oxu məfhum kimi dərk etsin. Bu da ixlaslı olmağı güman etməkdən başqa bir şey deyil. Nəhayət, demək istəyirik ki, insan özü haqqmda hökm verməmişdən öncə dəqiq fikirləşməli, bəlkə də. Qiyamətə qədər öz əməllərinə müəyyən çərçivədə şübhə ilə yanaşmalıdır. Çünki mənliyin varlığmm hüzuri dərki mənliyin ohnasma dəlildir, amma mən haqqmda hökm də hüzuri dərk olunsa da, mənin hüzuri dərkindən fərqlənir. Buna görə də insan öz mənliyi haqqmdakı hökmlərində diqqətli olmalıdır. Dərsin əlavəsi - 9 (Analoji əqli nəticə): Bu dəfə də analogiyadan istifadə etməklə, əksəriyyətin tutulduğu "hissin ötürülməsi" ruhi xəstəliyin müalicəsinə çalışacağıq. Hissin ötürülməsi dedikdə, qəzəb, nifrət, kin-küdurətin birinin üzərindən başqasma tərəf yönəldilməsi başa düşülür. Belə ki, bu yönəldilmə bəzən qəsdən, bəzən də şüuraltı olaraq bilmədən baş verir. Aşağıdakı misala baxaq: Vaqif Samirlə dalaşdığı üçün ona qarşı kinlidir. Kamü də onlarla bir sinifdə oxuyur. O, Samirlə eyni parta arxasmda əyləşir, onunla yoldaşlıq edir. Kamilin Vaqiflə hələ ki, heç bir münaqişəsi olmayıb. Amma Vaqifin Samirə olan kini. Kamilə qarşı da özünü göstərir. Bunun səbəbi nədir? Məlumdur ki, səbəb, Samirlə Kamilin bir parta arxasmda əyləşməsi və ordarm yoldaşhğıdır. Burada Vaqif onlarm eyni parta arxasmda əyləşməsindən, yoldaşlıqlarmdan təsirlənərək kinini yersiz olaraq Samirin üzərindən Kamilə tərəf yönəltmişdir. Yönəltmənin nə üçün yersiz olduğunu isə "analoji" əqli nəticə açıqlayır. Analoji əqli nəticənin verdiyi hökmün riyazi şəklindən istifadə edək. Amma hələlik bərabərliyi "?" işarəsi ilə əvəzləyək və analogi- yanm "tam", yaxud "naqis" olduğunu müəyyən etdikdən sonra uyğun bərabərlik işarəsini qoyaq. A c l > + B c ? Bc>' 457
Məntiq ____________________________________________________________ "A=Samir=S", "B=Kamil=K", "c=Samirlə Kamilin yoldaş- lığı=y", "b=Vaqifin Samirə kirıi=k" əvəzləməsi aparaq. Onda alarıq: Sy'^ +
Ky ? Kyk Məlumdur ki "k" ilə "y" arasmda heç bir əlaqə yoxdur. Yəni "Vaqifin Samirə qarşı kini" ilə "Samirlə Kamil arasmdakı yoldaşlıq" arasmda heç bir əlaqə yoxdur. Başqa sözlə. Vaqifin Samirə qarşı kininin səbəbi tamamilə başqa şeydir. Deməli, burada naqis analoji əqli nəticə baş vermişdir. Elə isə "?" işarəsinin yerinə "«" bərabərliyi qoyulmalıdır.
Bu da Vaqifin öz kirdrıi Samirlə Kamil arasmdakı yoldaşlığa görə Samirin üzərindən Kamilə yönəltməyidir və bu naqis analoji əqli nəticəni xatırladır. Naqis analoji əqli nəticə də ehti- mali olduğundan. Vaqifin Kamilə qarşı kini, məntiqsizlikdən əmələ gəlmiş olur. Beləliklə, bir şəxsə qarşı olan kinin, qəzəbin, nifrətin və s. həmin şəxslə aralarmda müəyyən müsbət münasibət olan başqa birisinə yönəldilməsi naqis analogiyadır və belə hallar məntiqsizlik sayılır.
qədər tamşsmız. Həmçinin məntiqin mənəvi məsələlərə necə tətbiq olunmasma aid misallardan da bu bəhsin nə qədər önəmli olduğu aydmdır. Belə ki, insan qəlbin qəbul etmədiyi halları məntiqin vasitəsilə özünə aşılaya bilər. Amma buna zaman lazımdn. Yəni əvvəldə də dediyimiz kimi, bu yoldan istifadə etmək böyük məharət tələb edir. Bu dəfə hansısa bir mənəvi problemin həllini yox, ümumiyyətlə, sübutun insana nə qədər təsir etməsindən və sübutdan istifadə etməklə imam necə qorumaqdan damşacağıq. 458
. Xaric oxu Məlumdur ki, iman elmdən fərqlidir. Çünki insan, elmi olduğu halda, bir çox şeyləri qəbul etmir. Məsələn, cansız cəsədin zərər verə bilməyəcəyini bildiyi halda, insan cəsədlə bir otaqda qala bilmir. Yaxud hər şeyin Allahm əlində olduğunu əqli cəhətdən yəqin edən bizlər, həyatm çətin anlarmda narahat olur, Allahm hikmətini qəbul etmirik. Belə olan halda, sual olimur ki, insanm yəqininə qarşı zidd qəlbi hərəkətləri nədən irəli gəlir? Əgər elm imandırsa, onda insanm əqü ilə qəlbi nə üçün bir-birini inkar edir? Nə üçün insan, daxili aləmində zahiri, ya da batini təlatümdədir? Nə qədər ki, bir-birini inkar edən bu iki - elm və iman cəbhəsi birləşməyib, onlar arasmdakı mübarizə davam edəcək. Şeytan mələklərin arasmda 6-7 min il ibadətdən sonra Allahm əmrinə tabe olmadı. Allah ona "Adəmə (ə) səcdə et!" dedikdə, əmrdən boyun qaçudi. Nə üçün? Məgər Şeytan Allahm Rəbb və aləmlərin Yaradam olduğunu bilmirdimi? Əlbəttə ki, bilirdi. Amma bu bilgi ilə, bu elm ilə yenə də Allaha qarşı çıxdı, imansızlıq etdi. Əgər Allaha lazımmca imam olsaydı, yəqin ki. Onun əmrinə itaət edəcəkdi. Deməli, elm imandan fərqlidir. Amma bu, elmin imandan tamamilə fərqli olduğu mənası- m vermir. Adətən, insanm elmi imamndan fərqli olur, amma bəzi msanlarda belə deyil. Məsələn, peyğəmbərlərdə (ə) və Allah övliyalarmm bəzi məqamlarmda ebn ilə iman bərabər olur. Buradan aydm olur ki, həqiqətən də, insan bəzi vaxtlar əqli ilə yəqin etdiyi elminə inana və qəlbini əqlinə tabe edə bilmir. Hətta bəzi vaxtlar üzücü hadisələrlə, sarsıdıcı anlarla qarşılaşdıqda Allaha qarşı bədgüman olur, Allahı inkar edir. Məsələn, övladmı itirən ana, həyatda müvəffəqiyyətsizliklə üzləşən insan və ya dərin suallara cavab tapa bilməyən bir şəxs Allahm varlığma şəkk etməyə başlayır. Bu sözləri oxuduğunuz zaman "Bu nə sözlərdir?", "Belə də şey olar?", "Məgər Allahm da varlığma şəkk etmək olar?" və ya 459
Məntiq ____________________________________________________________ mərəm!" - deyə etiraz etməyin. Çünki insan, hələ sözün əsl mənasmda çətinliklə üzləşməyib və bu çətinliklərdən almaçıq çıxaraq kamillik mərhələlərinə yetişməyib. Necə ki, bizim kimi belə düşünən o qədər insan olmuşdur ki, bu hallarla üzləşdikdə Allahı inkar etmiş və hətta küfrlə dünyadan getmişlər. Buna təsdiq olaraq bir rəvayəti xatırlamaq yerinə düşər. Əyalətlərdən birində alim, həkim bir şəxs camaatm dərdinə şərik olur, onlarm xəstələrinə şəfa verirmiş. Bir dəfə Şeytan, fürsətdən istifadə edərək, həkimi yoldan çıxarır. Müəyyən zamandan sonra aydm olur ki, həkün günahkardır və omm qətlinə hökm verilir. Həkimin dar ağacma çəkildiyini gözləyən Şeytan, onun önünü yenə də kəsir. Bu dəfə istədiyinə müəyyən qədər nail olan Şeytanla, həkün arasmda aşağıdakı dialoq baş verir: Şeytan: - İstəyirsənmi səni xilas edim? Həkim: - Allah sənə lənət eləsin, rədd ol burdan! Şeytan isə üısanla harada necə davranacağım bildiyi üçün bu dəfə də həkimi yoldan çıxara bilir. Həkimin dəhşətli anmda (dar ağacmda ölüm zamam) ona deyir. - Məgər sən bilmirsən ki, əgər səni assalar, hara gedəcəksən? Nə baş verəcək? Sənə Allah dərgahmda möhlət verüəcəkmi? Həkim bu sözlərdən təsirlənir və əgər ölsə, Allahm sorğu- sual dərgahmda daha ona heç kimin kömək edə bilməyəcəyini fikirləşir. Allaha ümidsizhk həkimin bütün vücudunu bürü- }dir. Boğazı ölüm ipində darıxan həkim, artıq dözə bilməyib qurtulmaq istəyir. Həkim: - Ey Şeytan qurtar məni! Şeytan: - Ey həkim, elə isə de ki, sən Allahsan! Allahm ona kömək etmədiyi və Şeytarun verdiyi qurtuluş vədi həkimi, Allahı inkar etməyə məcbur edir. Həkimin dilindən "Sən Allahsan! Səndən başqa mənə heç kim kömək edə bilməz!" sözləri çıxan kimi Şeytan rahatlamr və dar ağacınm 460
_________________________________________________________ Xaric oxu altmdakı stul həkimin ayağı altmdan çəkilir. Beləcə, həkim dünyam küfrlə tərk edir. Bu rəvayəti xatırlatmaqda məqsədimiz, bəzi nəticələrin məntiqsizliyini açıqlamaq idi. Yuxarıdakı rəvayətə diqqətlə nəzər salsaq, görürük ki. Şeytanla dialoq zamanı həkim məntiqsizliyə yol vermişdir. Bəzən insan heç bir aidiyyatı olmadığı halda hansısa bir hadisədən təsirlənərək Allahm yoxluğu və ya Allahm, Onun Zatı ilə zidd olan yersiz sifətlərə malik ohnası nəticəsinə gəlir. Məsələn, sarsıdıcı hadisə ilə üzləşir və "Hardadır Allah?" deyir. Diqqət etmir ki, bir hadisənin baş verib-verməməsinin Allahm varlığı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Sözümüzün əsl məqsədi budur ki, əgər insan, elmi olaraq məntiqi şəkildə, sübutla (bürhanla) özü üçün Allahm varlığmı isbat etsə, bu zaman Şeytan vəsvəsə etsə də, imanma zərər yetişsə də, sübut sayəsində yəqin etdiyi elmindən istifadə edərək imanım geriyə qaytara bilər. Məsələn, əgər "nizam-intizam" sübutu ilə Allahm varlığma yəqini olsa, hansısa bir günah etdiyi zaman, dözülməz hadisələrlə üzləşdiyi zaman onun halı dəyişsə də, elminə müraciət edərək "Axı bu günahm, mənim bu halımm, bu hadisənin Allahm yoxluğuna nə aidiyyatı var?" deyə bilər. Bununla da yenidən tövbə mərhələsinə yetişə bilər. Peyğəmbərlərin (ə) bir çoxu "Allahm bəlaları, smaqları" Uə üzləşərkən bu yoldan istifadə etmişlər. Bəli, həzrət Peyğəmbərin (s)
buyurmasmm fəlsəfəsi də bu əsasa görədir. Aydmdır ki, həzrət Peyğəmbər (s) demək istəyir ki, siz günah etsəniz də, Allah vardır, sizi gözləyir, qapıları açıqdır, əziz Peyğəmbərimizin (s) bu sözünün altmda insan psixologiyasım izah edən böyük mənalar yatmışdır ki, burada bunlardan birini ümumi olaraq məntiqi şəkildə göstərdik. 461
ISTIFADƏ EDILƏN ƏDƏBIYYAT •
Qurani-kərim •
Qurani-kərimin tərcüməsi (Z. Bünyadov, V. Məmmədəliyev) •
Nəhcül-Bəlağə, həzrət Əli (ə) 1.
Əllamə Müzəffər, "əl-Məntiq", Qum-2007 2.
"Müzəffər məntiqinin şərhi, 1-2", Qum-2006
3.
M. Nişapuri və M. Mötəmidi, "Müzəffər məntiqinin şərhi", Qum-2008 4.
"Müzəffər məntiqinin misalları", Qum-1986. 5.
Əli İbn Sina, "Şəfa məntiqi", Qum-1984 6.
"İşarat", Qum
7.
Nəsirəddrn Tusi, "Əsas-əl-İqtibas", Tehran-1996 8.
"İşaratm (İbn Sina) şərhi", Qum-2008 9.
"Əsas-əl-İqtibasın şərhi", Tehran-1996 10.
"Mənzumə", Qum-2004 11.
"Məcməül-asar-5 (Şərhi Mənzumə)", Qum-1992 12.
"Praktiki məntiq", Qum-2000 13.
"Sofizmlər", Qum-2001 14.
"Formal məntiq", Qum-2007 15.
"Məntiqin binası", Tehran-2006 16.
"Yeni məntiq", Tehran-2005 17.
"Riyazi məntiq", Tehran-2006 18.
"Əqlin rəhbəri", Qum-1985 19.
"Fəlsəfənin əsasları və realizmin metodu", Tehran-2009 20.
"Fəlsəfənin əvvəli". Qum
21.
Ə. Təbatəbai və Şeyx Əli Səadətpərvər, "Gülşəni-Razın şərhi", Tehran-2005 22.
"Ünvan hədisinin şərhi", Qum-2008
23.
Şəhid Sədr, "Üsul elmi (Hələqeyi-Əvvəl)", Qum 24.
"Məntiqin fəlsəfəsi", M. Ə. Höccətinin tərcüməsi, Qum- 2003 25.
"Məntiq", Bakı-1987 26.
"Məntiq", Bakı-2005 27.
"Məntiq terminlərinin izahlı lüğəti", Bakı-2007 462
TERMİNLƏRİN QARŞILIQLI LÜĞƏTİ Bürhan - Sübut Kulliyyati Xəms - Beş ümumi məfhum Cəhəti Qəziyyə - Modallıq Cədəl - Topika, mübahisə nəzəriyyəsi Cüzi İzafi - Nisbi fərdi Cəmi Misdaq - Həcm Elm - İdrak, bilik Ərəzi - Qeyri-mühüm Ərəzi Am - Ümumi qeyri-mühüm Ərəzi Xas - Xas qeyri-mühüm Əks (məbaşir) - Dəyişmə Hüzuri - Fitri Hüsuli - Təcrübi Həml - Predikasiya Həmli Zati Əvvəli - Birinci növ aksiomatik zati predikasiya Həmli Məşhur - Məşhur predikasiya Hədd - Bioloji Xitabə - Ritorika, nitq Iltizami - Əlaqəli İshdlal - Əqli nəticə Istiqra - İnduksiya Kulli-Cuzi (məfhum) - Fərdi-ümumi Kulli-Cuzi (qəziyyə) - Ümumi-xüsusi Qəziyyə - Hökm Qismət - Bölgü Qiyas - Deduksiya, silloqizm Qiyasi İstisnayi - İqrar və İnkar edən Qeyri Məbaşir-Vasitəli Ləfz - Söz Maneətul Cəm - Dəfi Maneətul Xuluv - Cəmi Muttəsileyi Lüzumiyyə - Zəruri Muttəsileyi İttifaqiyyə - Təsadüfi Munfəsileyi İnadiyyə - Zəruri Munfəsileyi İttifaqiyyə - Təsadüfi Mucibeyi cuziyyə - Xüsusi iqrari Mucibeyi kulliyyə - Ümumi iqrari Mutabiq- Tam uyğun Muxtəss - Birmənalı Müştərək - Omonim Mənqul - Daşman Murtəcel - Daşınmaz Mutəradif - Sinonim Mutəbayin - Müxtəlif, müxalif Misdaq - Predmet Mutəvati - Dərəcəsiz Muşəkkək - Dərəcəli Müqabil - Məntiqi kvadrat Mövzu - Subyekt Məhmul - Predikat Məbaşir - Vasitəsiz Maddə - Məzmun Məntiqi Maddi (sənaati xəms) - Məzmunlu məntiq Məntiqi Suri - Formal məntiq Muğalitə - Sofizm Muqəddəm - Məntiqi əsas termin Muttəsilə - Tam şərti hökm Munfəsilə - Təqsimi hökm Nisbəti Ərbəə - Dörd nisbət Nəqiz (ləfz) - Zidd Nəqiz (istidlal) - Çevrilmə Rəsm - Qeyri-bioloji Salibeyi Cuziyyə - Xüsusi inkari Salibeyi kulliyyə - Ümumi inkari Şəkkak - Səfsətəçi Tali - Məntiqi nəticə termini Təzayuf-Nisbi Təzəmmuni - Məna daxili Təmsil - Analoji əqli nəticə Tənaquz (istidlal) - Zidd Təzad (istidlal) - Əks Təhti Təzad (istidlal) - Qismən-əks Tədaxul (istidlal) - Tabeli Təsavi - Tam çarpazlaşan Tərifi Ləfzi - Nominal Tərifi Həqiqi - Real Təbayun - Çarpazlaşmayan Təbi (dəlalət) - Təbii Umum və Xusus min Vəch - Çarpazlaşan Umum və Xusus Mütləq - Tabeli Zidd (ləfz) - Əks Zati-Mühüm 463
«Nurlar» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində çap olunmuşdur. Çapa imzalanmışdır: 24,09,2011 Nəşrin ölçüsü: 60x90 1/16 Fiziki çap vərəqi: 29,0 Sifariş: 188/11. Sayı: 500 ədəd. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|