Redaktor: Korrektor: Cildin

 _________________________________________________________  Xaric oxu 

-

 

İmam Sadiqdən (ə) bizə bir hikmət söylə. 

Səhabə: 

-

 

İmam (ə) mənə səkkiz hikmətli kəlam deyib. Onlardan biri də 

budur: 

Bir gün həzrət İmam (ə) buyurdu: 

-

 

"Bütün  insanlar  aşiqdir  və  bu,  insanm  ümumi  və  zati  xü- 

susiyyətlərindəndir.  Bununla  belə,  hər  bir  aşiq  ölüm  arunda 

məşuqundan  ayrılır.  Məsələn,  dünya,  dünyaya  bağlı  olan  insanı 

ölüm anmda tərk edir və başqasmm ardmca gedir. Əsl aşiq üçün isə 

məşuq ayrılığmdan betər şey olmadığı üçün, o, ölüm anmı, yahuz 

onun özünə məlum olan çox pis şəraitdə keçirir. Buna görə də sən 

elə bir şeyə aşiq ol ki, onu, hətta ölüm belə səndən ayıra biLməsin və 

aşiq  üçün  ağır  işgəncələrdən  olan  belə  dözülməz  hal  sənə  üz 

verməsin". 

Mən həzrət İmamdan (ə) soruşdum: 

-

 

Ey  Allah  Rəsulunun  (s)  oğlu  (ə)!  Elə  isə,  aşiq  olacağım  şeyi 

mənə söylə. 

Həzrət İmam (ə) buyurdu: 

-

 

"Bu, yahuz Allah və onunla bağlı olan şeylər ola bilər". 

Bəli,  zati  şeylərə  önəm  verilməsi  bu  hədisdə  də  görünür. 

Hədisdə  həzrət  İmam  (ə)  işarə  etmişdir  ki,  gözəl  şeyləri  öz 

ruhunuza  çevirin  və  yahuz  ruhunuzla  uyğun  olan  şeylərdən 

yapışm. 

Dərsin əlavəsi - 6 (Tərip-. Məntiqçilər "insan" növü üçün hələ ki, 

məlum  olan  cinsi  və  fəsli  uyğun  olaraq  "canlı"  (iradə  ilə  hərəkət 

edən canlı) ilə "nitq (şüur)" hesab edirlər. Yəni ola bilər ki, insanm 

cins və fəsli canlılıqla nitqə malik olmaq ohna- sm. Amma ehn hələ 

ki,  insanı  bu  həddə  tamya  bihnişdir.  Bıma  görə  də  məntiqçilər 

deyirlər  ki,  tam  tərif  vermək  qeyri-mümkündür.  Ehnin  insan 

mahiyyətinə  tam  ohnasa  da,  nisbətən  düzgün  vara  bildiyi  bu 

nəticəyə görə, insanm tərifi aşağıdakı kimidir: 

449 

---

Məntiq. 

İnsan 

- şüurlu (nitq qüvvəsinə malik) canlıdır (iradə ilə hərəkət 

edən). (°^) 

Burada, 

"canlılıq" 

bütün 

canlılara 

məxsus 

müştərək 

xüsusiyyətlərdir. "Nitq qüvvəsi" isə əvvəlki dərslərdən məlum olan 

"damşan" mənasmı  versə  də,  əslində, "təfəkkürlü" məna-  smdadır 

ki, danışmaq da təfəkkürlü məxluqa aiddir. 

Yuxarıdakı  tərif  insanın  tam  tərifi  olmasa  da,  tam  tərif  elə 

burada işlənmiş "canlılıq" və "nitq"in başqa cür təfsiri ilə olmalıdır. 

Məs.: Bəziləri insanm başqa canlılardan fərqini "şü- ur"da, bəziləri 

"ixtiyar"da, "iradə"də, bəziləri "cəmiyyət"də, yəni cəmiyyət halmda 

yaşayan  varlıq  obnasmda,  bəziləri  isə  "hidayət"də,  yəni  hidayətə 

qabiliyyəti  oLmasmda  və  s.-də  görürlər.  Diqqət  etsək,  görərik  ki, 

əslində, bunlarm hər biri "nitq"dən törəyən hallardır. 

Deməli, (“^) tərifini daha dəqiq təfsiri nəzərə almaqla tam tərif 

hesab  etmək  olar.  Onda,  bu  tərifə  əsasən,  insan,  yalnız  şüurlu, 

iradəli,  hidayətə  qabiliyyətli  və  s.  kimi  xüsusiyyəti  olan  bir 

məxluqdur.  Bunlarm  hər  biri  insan  üçün  zati  xüsusiyyətlərdir. 

Amma  bəzi  şəxslər,  hətta  dahi  şəxsiyyətlər  belə,  insanm  "nitqə 

malik olmaq" olan "zati" xüsusiyyətini "qeyri-zati" ilə əvəz edirlər. 

Və yaxud, ümumiyyətlə, bu zati xüsusiyyəti nəzərə  almırlar, onu, 

yalmz  canh  kimi  göstərmək  istəyirlər.  Əlbəttə,  bəzi  şəxs  və 

şəxsiyyətlərin  insam  dediyimiz  şəkildə  tərif  etmələri  həm  nəzəri, 

həm  də  əməli  formada  olur.  Məsələn,  nəzəri  olaraq  bəzi  fəlsəfi 

məktəblər insanı "insan - azaddır", "qüdrət" fəlsəfəsinin banisi olan 

Niçe  kimi  filosoflar  "insan  -  qüdrətlidir",  yəni  güclü  gücsüzü 

əzməlidir, iqtisadiyyat fəlsəfəsi isə "insan - sərmayəçidir" kimi tərif 

edirlər. Bu nəzəri tərifləri əməli olaraq həyata keçirənlər də vardır. 

Məsələn, azadlığı meyar tutaraq hər əmələ əl atanlar, qüdrəti əsas 

tutub  tarixdə  vəhşiliklər  törədənlər,  canavarlıqlar  edənlər.  Amma 

görürük ki, bunlarm hər biri yanlışdır. Ona görə ki, heyvan da 

450 

---

 _________________________________________________________  Xaric oxu 

azaddır, insandan başqa varlıqlar da vardır ki, onlar da qüdrətlidir 

və s. Deməli, bu təriflər düzgün deyil. 

Bımdan başqa, bəziləri, ümumiyyətlə, insanda, həm nəzəri, həm 

də  əməli  olaraq  yalnız  "cins"i,  yəni  canlılığı  nəzərə  alırlar.  Nəzəri 

dedikdə,  bəzi  qərb  filosoflarmm  insan  haqqmdakı  fikirləri  başa 

düşülür. Məsələn, insan da digər canlılar kimi, yemək, içmək və s. 

cəhətlərdə  azaddır.  Bu  nəzəriyyəni  praktiki  olaraq  həyata  keçirən 

insanları  da,  insam  yalnız  "insan  -  canlıdır"  kimi  əməli  tərif  edən 

adlandırmaq  olar.  Çünki  bəzilərinin  işi,  yalnız  naz-nemət  dolu 

süfrələrdə  əyləşmək,  mənasız  söhbətlər  etmək,  qəhqəhələrlə 

gülmək, boş vaxtlar keçirmək, uzım müddət yatmaq və s. "ümumi 

canlılar" a məxsus əməllərdir. İşi yalmz bu kimi şeylər olan şəxslər, 

sanki, insam "insan - canlıdır" kimi tərif edirlər. Əgər belələrindən 

sual  olunsa  ki,  "İnsan  nədir?",  əlbəttə,  gözdən  pərdə  asmaq  üçün, 

insam ali varlıq kimi tərif edəcəklər. Təəssüflər olsun ki, bu sahədə 

nəzəriyyənin 

faydası 

yoxdur. 

Çünki 

praktikada, 

verilən 

nəzəriyyənin əksinə əməl edilirsə,... 

Hətta  bəziləri  insamn  dəyərini  onun  geyimi,  xarici  görkəmi, 

pulu,  kürsüsü,  mənsəbi,  əsil-nəcəbi,  maşımmn  markası,  işlədiyi 

şirkəti,  cəmiyyətdəki  hörməti  və  s.  ilə  ölçürlər.  Amma  bun-  larm 

hamısı insanlıqdan tamamilə uzaq olan şeylərdir. Əlbəttə, bu kimi 

şeylər  müəyyən  həddə  lazımdır,  amma  ımutmaq  olmaz  ki,  tərif, 

artıq tamş olduğumuz zati məfhumlarla verilir ki, bütün insaniyyət 

üçün zati olan iki məfhum vardır. Bımlar- dan birində (canlılıqda) o, 

canlılarla,  o  birində  isə  (nitqə  malik  olmaqda)  ilahi,  müqəddəs 

varlıqlarla  müştərəkdir.  Yuxarıdakı  xüsusiyyətlər  isə  qeyri-zati 

xüsusiyyətlərdir ki, onlarm vasitəsilə verüən hər bir tərif yanlışdır. 

Burada, İmam Sadiqin (ə) minlərlə hikmətli tələbələrindən biri olan, 

adı  əfsanəyə  çevrilərək  lətifələr  aləmini  fəth  edən  Bəhlul 

danəndədən bir lətifəni xatırlamaq yaxşı olar. 

451 

---