Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "İdrak" bəhsinə baxa bilərsiniz.
______________________________________________________ _ Xaric oxu Bunlardan fərqli olaraq, ariflərin irfani dərrakəsinin son mərhələsi olan bir mərtəbə də vardır ki, bunu da əl-Vaqiə surəsinin 95-ci, həmçinin başqa surələrdə də görmək mümkündür və onu yuxarıdakı misalla belə qeyd etmək olar: od haq- qmda idrakm yuxarıdakı dörd mərhələsindən sonra, əgər insan oda daxil olmaqla, yanaraq oda çevrilsə, artıq insanm varlığı, daha dəqiq desək, özü od olduğundan, odun odluğımda elə bir yəqin idraka, biliyə çatmış olur ki, bu idrak, artıq idrak yox, "fəna halı" sayıhr və bu hala da "haqqul-yəqin" deyilir. Bunun özündə də odım təsiri hiss edildiyindən, ona hüzuri idrakm "mükaşifə" formasınm ən şiddətli hah kimi baxmaq olar. Fəlsəfi və irfani idrakları izah etmək üçün verdiyimiz yuxarıdakı misalda istifadə edilən hər bir xəttin, yəni divarm, odun, pilləkənin və s. öz xüsusi, dəqiq mənası var. Beləliklə, "od haqqında sadə məlumat"a., "tüstü vasitəsilə ağlın od haqqında bilik əldə etməsi"nə, "odu gözlə müşahidəsi"na və
"oda toxunaraq onun təsirindən od olduğuna yəqin olmağ"a, uyğun olaraq ət-Təkasur surəsinin 4-7-ci ayələriadə "ehn", "ehnul-yə- qin", "müşahidə", "eynul-yəqin" kimi işarə olunur. Bu mərhələlərin hər birində insanm səhvə yol verməsi mümkündür. Belə ki, birinci mərhələdə yanlış məlumatm verilməsi ilə, xəta etmək aydmdır. İkinci mərhələ üçün, "Formal" və "Maddi" məntiq bölməsində qeyd edilən "sübut (bürhan)" və "so- fizm"in əsasları agah olaraq yəqini olmasa, fəlsəfənin filosofa verdiyi bilik səhv olur. Yəni insanm bir şeyi zehni ilə həqiqət kimi dərk etdiyi halda, səhv etməsi mümkündür. Zehnin belə səhvlərini və məntiqin məqsədinin zehni yanlışlıqlarm qarşısı- m alaraq insanı yəqinə çatdırmaqdan ibarət olduğunu əvvəldə qeyd etdik. Amma üçüncü və dördüncü mərhələ irfani idraklar, dərrakələr olsa da, bunlar da öz növbəsində "Rəhmani", "şeytani" və "xəyali" növlərə bölündüyündən, səhvin oiması mümkün 429
Məntiq ____________________________________________________________ dür.”^ İrfan elmində bu belə izah edilir: Əgər fitrət, nəfs aludə- liklərdən, günahlardan təmizlənməsə, Şeytanm və xəyalm insanda, həqiqətəbənzər təsəvvür yaratması mümkündür. Necə ki, fəlsəfi idrakı qəbul etmək üçün pak, təmiz zehin lazımdır, eləcə də, irfani idrakı qəbul etmək üçün pak, təmiz ruh lazımdır. İrfani idrakda da, fəlsəfədə olduğu kimi, insan səhv edə bilər. Fəlsəfi idraklarda zehnin səhv etməsinə səbəb olan amillərə kitabda qeyd edildi. Fəlsəfi idrak zehnin, ağIm sağlamlığına, ağhn sağlamlığı da məntiqlə silahlanmağa bağlıdır. İrfani idrak hüzuri olub, qəlbin vasitəsilə müşahidədən ibarət olduğundan, burada düzgün idrak üçün sağlam qəlb, ruh lazımdır. Yəni irfani idrakm şeytani və xəyali növlərindəki səhvlərin səbəbi qəlbin tam surətdə pak olmamasmdan irəli gəlir. Deməli, irfani idrak qəlbin paklığmdan asılıdır. Qəlbin paklığı hicabla- rm aradan qabonası ilə mümkündür və hicablar iki hissəyə bölünür: "züimani" və "nurani" hicablar. Zülmani hicablarm növləri əxlaq kitablarmda verilmişdir. Nurani hicablar zülmani hicablar aradan qaldmidıqdan sonra əmələ gəlir. Onun ən sadə növünə, zülmani hicabm olmamağırun insana hicab olmağım və ya elmin, nuraniyyətin hicab ohnasmı misal gətirmək olar. İrfani idrakm şeytani və xəyali növlərini rəhmani növündən aynmaq ən müşkül məsələ sayılır. Dediyimiz kimi, bu zaman batil özünü, Şeytanm və xəyalm vasitəsilə, həqiqətə mütləq bənzərhyindən istifadə etməklə, insana elə göstərir ki, bunları aynd etmək, yahuz və yalraz beşinci mərhələ olan "haq- qul-yəqin" mərhələsi ilə mümkündür və ümumiyyətlə, aləmdə hər şey vasitə ilə bərqərar olduğundan, insanm dörd mərhələni keçərək son mərhələyə çatması da vasitəsiz mümkün deyü. Elə isə, bu mərhələyə çatmaq da vasitə tələb etməlidir. Bu vasitə isə həzrət Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytidir (ə).
430
.Xaric oxu İdrakların bu mərhələlərinə agah olandan sonra, özü də 301 -
aləmdir ki, o, batili həqiqət kimi dərk edə bilər. Ömrünün axırma kimi, əgər beşinci "haqqul-yəqin" mərtəbəsinə çatmasa, qəflətlə keçinə bilər və bu, elə bir zati qəflətə dönə bilər ki, insanda dərin, gizli təəssüb kimi xəstəliklər oyadar. Bu qəflətdən isə onu, yalmz ölüm. Qiyamət ayıra bilər ki, bu da məqsədi kamala çatmaq olan, təfəkkürə malik insan üçün ən təhlükəli an sayılır. Elə isə idrakı idrak dəryasmdan bir damla olan bizim kimi insanlarm mütləq idrak
qarşısmda öz
idrakım yüksək,
yaxud müsbət
qiymətləndirərək qürurlanması yersizdir. Bu mövzularm ciddiyyətini çatdırmaq üçün sonda deyək ki, həqiqi idrakı qeyri-həqiqi idrakdan ayırmaq o qədər çətindir ki, İbn Sina,
"Hikməti-mütəaliyyə" fəlsəfəsinin yaradıcısı Sədrül-mütəəllihin Şirazi (MoUa Sədra), Əllamə Təbatəbai Təbrizi və dövrümüzün kamil arifi Ayətullah Behcət kimi alim və arifər bu yolda onlarla illər sərf etmiş və nəhayət, idrakm bu mərhələsinə yetişmişlər. Hətta tibb, riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə kimi elmlərdə zirvələri fəth etmiş, Aristotel və Fərabi- dən sonra bəşərin üçüncü müəllimi sayılan İbn Sina
bu
mərhələyə işarə edərək deyir: "Mən, əqli və mənəvi elmlərdən sonra idrakm elə bir mərhələsinə yetişdim ki, bu idrak Platonun "işraqilik" fəlsəfəsinin gerçəyidir". Məntiq və fəlsəfənin, həqiqətin varlığınm mahiyyətini tam aça bilməsinin qeyri-mümkünlüyü də yuxarıdakdara əsasən- dir. Amma bir daha qeyd edək ki, ağıl insan ilə həqiqət arasm- dakı pərdələri müəyyən qədər götürə bihr, amma bu elmlər həqiqətin üzərindən pərdələri tamamüə kənara çəkməyə qadir deyü. Həqiqət dedikdə, burada sırf həqiqət, ən kamil həqiqət, bütün həqiqətlərin mənşəyi olan, onlarm fövqündə dayanan vacibəl-vücud (Allah) nəzərdə tutulur. Aləmdə bir çox həqiqətlər mövcuddur. Amma yeganə sabit, müstəqil həqiqət vacibəl-vücuddur. Əsl həqiqətə yetişmək 431
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|