Redaktor: Korrektor: Cildin

- I -  

TƏBİƏT-FƏLSƏFƏ-İRFAN- 

MƏNTİQ 

Kitabın  əvvəlində  dedik  ki,  ağlın  kamilliyi  üçün  İbn  Sinanm 

verdiyi mərhələlərin məqsədi fəlsəfə və irfandır. Çünki onun, onun 

kimi  dahilərin  nəzərincə,  təfəkkür,  elm,  riyaziyyat,  məntiq  kimi 

elmlər  əgər  insanı  fəlsəfə-irfan  mərhələsinə  yetişdirməzsə,  heç  bir 

faydası yoxdur. Gələcəkdə bu mərhələ üçün nəzərdə tutduğumuz 

fəlsəfə  kitabmda  oxucularm  geniş  şəkildə  tanışlığı  üçün,  burada 

fəlsəfə  və  irfan  haqqmda  qısa  məlumat  vermək  istəyirik.  Bu 

mərhələnin sonda gəlməsinin səbəbi, 

insan kamilliyinin hərəkət 

xəttində həmin mərhələnin son nöqtə olmasıdır. 

Kitabm  əvvəlində,  "elm"i  aşağıdakı  kimi  tərif  edib  dedik  ki: 

Bilik  -  Obyektin  özünün,  ya  da  əksinin  insanm  varlığında  hazır 

olması ilə yaranan idrak formasıdır. Yəni bilik - idrak prosesidir və 

idrakm üç - hissi, hüzuri və hüsuli istiqamətləri vardır. Bunlardan 

hissi  idrakı  təcrübə  ilə  bərabər,  "təbiət  elmləri"  öyrənir,  hüzuri 

idrakı "irfan", hüsuli idrakı da "fəlsəfə" öyrənir. Bu fəsildə, məntiqlə 

əlaqəsi  olan  bu  idrakları  öyrənən  yuxarıda  adlarmı  çəkdiyimiz 

biliklər haqqmda qısa məlumat verəcəyik. 

423 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

Təbiət:  Fəlsəfə-irfan  haqqında  bəhsə  başlamamışdan  öncə, 

əvvəldə dediyimiz kimi, İbn Sinanm "təbiət" mərhələsinə toxunaq. 

Bildiyiniz  kimi,  təbiətlə  bağlı  məsələlər  də  əqli  məsələlərdir. 

Cisimlərin  hərəkəti,  hərəkətin  öyrənilməsi,  maddənin  quruluşu 

kimi  məsələlər  təbiət  elmlərinə  aiddir.  Hər  bir  ekn  kimi,  təbiət 

eknləri də inkişaf etmişdir. Fizika və kimyarun müasir inkişafı buna 

bir nümunədir. 

İbn Sina ağIm kamilliyi üçün sonuncu mərhələni fəlsəfə olaraq 

tamtdırır.  Fəlsəfə  isə  ümumi  varlıqdan  damşsa  da,  təbiidir  ki, 

varlığm  bir  predmeti  olan,  təbiətin  özəyini  təşkil  edən  cismin 

öyrənilməsinin  də  ağIm  kamilliyinə  xüsusi  təsiri  olmalıdır. 

Məlumdur ki, riyaziyyat, təbiət və fəlsəfə məsələləri ağılla bağlıdır. 

Buna  görə  də  İbn  Sina  kimi  ağlı  geniş  düşünən,  bütün  cəhətləri 

nəzərə  alan  dahi  bir  insan  bu  elmlərin  hər  birinin  ağIm  inkişafı 

üçün bir vasitə olduğımu gördüyündən, onları bir yerdə cəm olaraq 

(məntiq  elmi  də  daxil  olmaqla) 

insan  kamilliyinin 

hərəkət 

xəttində  verməlidir.  İbn  Sinanm,  bu  elmləri  "əş-Şəfa"  admda 

kitabda cəm etməsi də bıma görədir. 

Başqa  cəhətdən,  elə  bəzi  insanlarm  məntiqi  bildiyi  halda, 

təfəkkür  zamanı  səhvə  yol  verməsinin  səbəbi  də  bu  elmlərlə 

tanışlığı olmadığmdan irəli gəlir. Çünki məntiq ağla kömək edir və 

ağıl  da,  əsasən,  elmlərin  bu  sahələri  ilə  bağlı  olduğundan,  insan 

məntiqi nə qədər bilsə də, bu sahələri bilməsə, səhvə yol verir. Hər 

halda  təbiət  elmləri  də  ağIm  məntiqi  təfəkkürünün  güclənməsinə 

səbəb olur. 

Yəqini  hökmlərdən  olan  "müşahidə"  və  "təcrübi"  hökmlərlə 

artıq  tamşsınız.  Demək  olar  ki,  təbiət  məsələləri  bu  iki  "yəqini" 

hökm vasitəsi ilə əldə edilir. 

Təbiət elmlərindəki qanunlar üçün hər bir nümımənin təcrübə 

olunması  qeyri-mümkündür.  Həmin  qanunlarm  ümumi  verilməsi 

isə,  yalnız  fəlsəfə  və  məntiqə  əsasəndir.  Yaxud  fizika  hərəkətdən, 

onun "birbaşa birinci səbəb"indən damşır. Fizika 

424

 

---

— ------------------------------------------------------------------------------------- Xaric oxu 

hərəkətin  trayektoriyasım,  səbəbini  verə  bilsə  də,  nə  onun 

mahiyyətini, tərifini, həqiqətini aça və nə də ki, hərəkətin səbəblər 

silsiləsində "ilkin" səbəbini verə bilir. Yalmz səbəblər silsiləsinin bir 

neçə  həddinə  kimi  gedə  bilir.  Bəzən  heç  özündən  əvvəlki  birbaşa 

birinci  səbəbi  də  tapa  bilmir.  Bu  zaman  fizika  "əlini-qolunu 

bağlayaraq" ağla yol göstərməkdən kənara  çəkilib, yerini fəlsəfəyə 

verir.  Həqiqətən  də,  filosof  olmayan  heç  bir  fizik,  hərəkətin 

mahiyyətini dərk edə bilmir. Ondan "Hərəkət nədir?" soruşduqda, 

"Hərəkət  cisimlərin  yerdəyişməsidir"  ca-  vabmı  verir,  ya  da 

zamanm  nə  olduğrmu  soruşduqda,  "Zaman  hərəkətin miqdarıdır" 

deyir.  Amma  diqqət  etsək,  görərik  ki,  bu  təriflər,  yalnız  riyazi 

formuldan  başqa  bir  şey  deyil.  Hamımız  dərk  edirik  ki,  insan  bu 

təriflərlə nə hərəkətin, nə də ki, zamanm mahiyyətini dərk edə bilir. 

Bu  təriflərin  kafi  oknadı-  ğmı  göstərmək  üçün  aşağıdakı  suala 

baxaq: 

Tutaq ki, "A" cismi başqa cisimlərə nisbətən hərəkətdədir. Fərz 

edək ki, bu hərəkət zamanı A cismindən başqa bütün cisimlər yox 

olur. Belə bir sualla qarşılaşırıq: Görəsən, bu zaman A cismi yenə də 

hərəkət edirmi? Əgər cavab müsbət olsa, bu zaman "Hərəkət nisbi 

olduğundan  və  A  cismindən  başqa  cisim  oknadığmdan,  necə  ola 

bilər ki, A cismi hərəkət etsin? Bu hərəkət nəyə nisbətən baş verir?" 

sualı ilə qarşılaşırıq. Yox əgər cavab mənfi olsa, onda belə nəticəyə 

gəlirik ki, həqiqətdə heç bir cisim hərəkət etmir. Hərəkət haqqmda 

bu  kimi  saysız-  hesabsız  suallar  var  ki,  riyaziləşdirümiş  fizika  və 

təbiət elmləri bu suallarm həllinin öhdəsindən gələ bilmir. Məntiqi 

olaraq  belə  demək  olar:  "Tərif  bəhsindəki  şərtlər  fiziklərin  verdiyi 

təriflərdə  ödənmir,  çünki  diqqət  etsək,  görərik  ki,  dairəvilik  ya- 

ramr" (Diqqət). 

Bu  suallardan  biri  də  cismin  sommcu  nöqtəsinin  nədən  ibarət 

olduğu  haqqmda  sualdır.  Təbiət  elmlərinin  müasir  inkişa-  fmda 

fizika, yahuz "Kvant" fizikasmdan (yaxud ondan daha 

425 

---