Redaktor: Korrektor: Cildin

Maddi Məntiq 

7.

 

Birtərəfli: 

İddianın,  yalnız  mənfi  tərəflərinin  sadalanması 

nəticəsində heç bir müsbət cəhəti olmadığmm qəbul edilməsinə nail 

olmaq.  Mirzə  Ələkbər  Sabirin  dediyi  kimi.  Məsələn,  "Deyirsən  ki, 

oğlum  oxumahdır.  Amma  o  oxusa,  kim  bizə  kömək  edəcək,  işləri 

kim görəcək, biz onun ayrılığma necə dözəcəyik?" 

8.

 

İddiaya  dəlil: 

İddiaya  gətirilən  dəlilin  inkar  edilməsi  ilə 

iddianm  inkar  edilməsinə  nail  oknaq.  Bu  müxtəlif  formalarda  ola 

bilər.  Ola  bilər  ki,  iddiaya  gətirdən  dəlil  sofizm  formasmda  inkar 

edilsin, ya da inadkarlıq üzündən inkar edilsin və s. 

9.

 

İddiaya misal: 

İddiaya misahn gətirilməməsindən istifadə 

edərək  iddiam  inkar  etmək.  Ola  bilər  ki,  hansısa  bir  iddia  nəzəri 

cəhətdən isbat edilsin, amma misal gətirilməsin, təcrübə edilməsin. 

Buna  misal  olaraq,  ariflərin  görüşlərini  göstərmək  olar.  Çünki 

onlarm  yaşadıqları  hallar,  yalnız  "hüzuri"  elmlə  bağlıdır  və  buna 

görə də onlar çox vaxt insanlara bir şey deyə bilmirlər. Bu səbəbdən 

də bəzi dindarlar İslamm həqiqətini damrlar. Həzrət Əli (ə) ibadət 

edənləri  üç  növə  bölür  -  Tacirlər,  qullar,  azadlar.  Tacirlər  Allaha 

ibadəti  Cənnətə  görə,  qullar  isə  Cəhənnəmə  görə  edirlər.  Həzrəti 

Əli (ə) üçüncü növ ibadəti, yəni Allaha eşq, məhəbbət üzündən olan 

azad ibadəti ən kamil ibadət hesab edir. Məlumdur ki, tarixdə belə 

insanlar olmuşdur və zamanımızda da mövcuddur. Həmçinin belə 

şəxsiyyətlərin  Allahm  izni  ilə  adi  insanlarm  əqli  imkamndan, 

dərrakəsindən  xaric  olan  mücərrəd  aləmlə  rabitə  qurmaları  daml- 

mazdır. Elə buna görə də belə yüksək ruhlu insanlarm adi insanlara 

bu cür şeyləri demələri mümkün olmur. Yəni belə şəxslər iddiaları 

barədə heç bir misal göstərə bilmədiklərindən, onlarm bu iddiaları 

inkar  edilir.  Əlbəttə  ki,  onlar  belə  bir  iddiada  olmurlar.  Burada 

iddiadan damşmaqda məqsəd, ümumi olaraq, belə şəxslərin bu cür 

qabiliyyətlərə malik okna- larmı göstərməkdir. 

411 

---

Məntiq. 

10.

 

İstisna: 

İddianın  istisna olan bir  halından istifadə  edərək 

iddianın inkarına nail obnaq. 

11.

 

Bəhanə: 

İddiaya  bəhanələr  gətirməklə  iddianm  qəbul 

edilməsinə nail oknaq və arqumentləşdirmə. 

əl-Bəqərə  surəsinin  68-70-ci  ayələrində  həzrət  Musarun  (ə) 

qövmünün  ona  necə  bəhanələr  gətirməsində  bu  növ  sofizm 

açıq-aydm görünür. 

12.

 

Mürəkkəb  sual: 

İddia  qarşısmda  mürəkkəb  sualm 

verilməsi ilə qarşı tərəfi iddiadan əl çəkməyə məcbur etmək. 

13.

 

Araşdırılma: 

Yəni hər hansı bir iddianm, şəxsin özü, ya da 

əvvəlki  sözü  ilə  uyğun  olmadığmdan,  iddianm  düzgün  olmadığı 

haqqmda  nəticəyə  gəlmək.  Məsələn,  "Onun  ailəni  idarə  etmə 

haqqmdakı  sözlərinin  əhəmiyyəti  yoxdur,  çünki  özü  ailədə 

müvəffəq  deyil"  və  ya  "Müəllifi  neçə  dəfə  oğurluqda 

yaxalandığmdan, oğurluq haqqmda olan bu məqaləsi dəyərsizdir". 

14.

 

"Bu elə bir sözdür ki, əgər qəlbinizi açsanız, onun 

doğru  olduğunu  görərsiniz" 

sözündən  istifadə  etməklə  qarşı 

tərəfin iddiam isbatsız qəbul etməyinə nail oknaq.

 

15.

 

"Bunu  uşaqlar  belə,  bilir", 

cümləsindən  istifadə 

etməklə, iddiam "zəruri" kimi qələmə verib və qarşı tərəfin utanma- 

ğmdan istifadə edərək, bu iddiam "nəzəri" kimi qəbul etməməyinə 

nail oknaq. 

16.

 

Hipnoz: 

Yəni hipnoz vasitəsilə yankş iddiam qarşı tərəfə 

qəbul etdirmək. 

17.

 

Təhqir:  "Bunu,  yalnız  filankəslərdən  (təhqir) 

başqa hamı qəbul edir" 

sözündən istifadə etməklə, qarşı tərəfin 

bu iddiam qəbul etmədiyi halda, özünü həmin təhqir edilmişlərin 

sırasmda görərək inkar etməməyinə nail oknaq. 

əl-Bəqərə  surəsinin  13-cü  ayəsində  bu

3

mrulur: 

"Onlara: 

"Başqaları  iman  gətirdikləri  kimi,  siz  də  iman  gətirin!"  - 

deyildiyi zaman (öz aralarında): "Biz də səfehlər (ağılsızlar) ki 

412 

---

 ___________________________________________________ Maddi Məntiq 

mi  iman  gətirək?”  -  deyə  cavab  verirlər.  (Ey  möminlər!)  Agah 

olun ki, səfeh onlann özləridir, lakin (bunu) bilmirlər". 

Əlbəttə, bu ayə birbaşa bu sofizmə dəlalət etmir. Amma ayədən 

bir nəticə kimi bu sofizmi almaq olar. 

18.

 

Ətraf: 

Bu  iki  cür  ola  bilər:  Başqalarmm  həyəcanlandırı- 

laraq  iddiam  qəbul  etməsilə  fərdin  də  qəbul  etməsinə  nail  olmaq. 

Məsələn, "Musiqi vasitəsilə cəmiyyəti həyəcanlandıraraq bir iddiam 

qəbul  etdirdikdə,  fərdin  də  onlardan  ayrılmaq  istəmədiyinə  görə 

qəbul etməsinə nail oknaq". 

Yaxud  hansısa  məşhur  insan  tərəfindən  qəbul  edildiyini 

göstərməklə,  iddianm  qəbulıma  nail  oknaq.  Məsələn,  "Məşhur 

futbolçu Ronaldonun Koka-Kola içdiyini göstərməklə başqalarmm 

da bu içkini almasma nail oknaq". Əksər reklam və təbliğat sahələri 

bu sofizm əsasmda qurulur. 

19.

 

Sübut  tələb  etmə:  "Əgər  qəbul  etmirsənsə,  bunun 

ziddinə  sübut  gətir", 

-  deməklə  iddianm  qəbul  edilməsinin 

qarşısını aknaq.

 

20.

 

Bölgü: 

Yəni isbatsız olaraq "bölgü"nün qisimlərinin sa- ymı 

"n"  qəbul  edərək,  "n-1"  sayda  qismin  batil  olduğunu  göstərərək, 

yerdə qalan bir variantm qəbul edilməsinə nail oknaq. Məsələn, "Bu 

məsələni  həll  etmək  üçün  4  yol  var.  Bu  üçü  ola  bilməz,  deməli, 

dördüncü yolla həll edilməlidir". Halbuki va- riantlarm sayı 4-dən 

çox da ola bilər. 

Əl-Bəqərə surəsinin 55-ci ayəsində Allaha iman gətirməyənlər, 

yakuz  Onu  gördükləri  halda  iman  gətirəcəklərini  deyirlər.  Yəni 

iman  gətirməyənlər,  iman  gətirməyin  yakuz  bir  yolu  olduğunu 

iddia  edirlər  və  bu  da  olmasa,  iman  gətirməyəcəkləri-  nə  qərar 

verirlər. Amma haradan məlumdur ki, iman gətirməyin, yakuz, bir 

yolu var və o da Allahı görməkdir? Əlbəttə ki, bundan başqa yollar 

da vardır. Məsələn, fitrət, ağıl, möcüzə və s. 

21.

 

Ya bu, ya o!: 

Qarşı tərəfi yakuz iki yoldan birini seçim ilə 

üz-üzə qoymaq. Bu sofizm, əslində, yuxarıdakı sofizmin 

413 

---