Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq ________________________________________________________   — 

smdakı düzgün qəbul olunan (-ab+) hökmü aşağıdakı dörd haldan 

xaric deyil; 

(I) 

II) 

 

 

III) 

 

IV) 

 

Amma  ola  bilər  ki,  (+bc+)  hökmü  yanlış  olsa,  nəticə  yenə  də 

düzgün  olsun.  Tutaq  ki,  (+bc+)  hökmü  yanlışdır.  Məlumdur  ki, 

onda "b" ilə "c" arasmdakı "4 nisbət"dən aşağıdakı üçündən ən azı 

biri düzgün olmalıdır: 

(-bc+) 

(-bc-) 

(+bc-) 

"a" 

Tutaq ki, (-bc+) halı düzgündür. Digər tərəfdən, ola bilər ki, 

ilə "b" arasmdakı yuxarıdakı düzgün hallardan (III) halı 

düzgün olsun. Onda "a" ilə "b" arasmdakı düzgün (-ab+) 

hökmünün düzgün (III) halı ilə, düzgün (-bc+) hökmünün cə- 

mi şəkillərlə də baxılsa, mütləq (-ac+) hökmünü verər. Buna 

görə də (+bc+) hökmü səhv olsa da, onun düzgün (-ab+) hök- 

mü ilə cəmi düzgün (-ac+) hökmünü verir. İsbat edildi. 

İndi də bunu riyazi şəkildə göstərək: Tutaq ki, riyazi bir 

tənlik verilmişdir və onun kökünü tapmaq üçün 20 mərhələ 

404 

---

Maddi Məntiq 

keçilir, cavab da 5-dir. Cavabı tənlikdə yerinə qoyduqda, tənli- yin 

ödəndiyi  görünür.  Yəni,  həqiqətən  də,  5  ədədi  verilmiş  tərdiyin 

həllidir.  Amma  tərdiyin  həllinin  tapılması  üçün  aparılan  riyazi 

əməhyyatlara baxdıqda görürük ki, məsələn, həllin 

7-

 

ci  mərhələsində  səhv  getmişdir.  Yəni  tutaq  ki,  7-ci 

mərhələyə çatdıqda görürük  ki, bir  yerdə  mənfinin  yerinə müsbət 

yazılmışdır.  Məlumdur  ki,  belə  olan  halda  cavab  düzgün 

alınmamalıdır.  Amma  dediyimiz  kimi,  5  ədədini  tərdikdə 

məchulun  yerinə  qoyduqda  bərabərhk  doğru  almır,  yəni  tərdik 

ödənir  və  ya  5  ədədinin,  doğrudan  da,  tərdiyin  həllinin  olması, 

yerinə  qoyma  ilə  düzgün  çıxır.  Bu  zaman  sual  olunur  ki,  7-ci 

mərhələdə  səhv  olduğu  halda,  tərdiyin  həUi  necə  düzgün  alma 

bilər?  Cavab  isə  bundan  ibarətdh:  7-ci  mərhələdən  sonrakı 

mərhələlərin  birində  də  7-ci  mərhələdəki  xətanı  əvəz  edəcək  bh 

səhv 

getməlidir. 

Yoxsa 

cavabm 

düzgün 

alınması 

qeyri-mümkündür.  Yəni  riyazi  məsələlərin  həllində  orta 

mərhələlərdə  bir-birini  əvəz  edəcək  xətalar  baş  versə,  yenə  də 

məsələnin həlh düzgün almar. Bu da elə yuxarıdakı sofizmin riyazi 

formasıdır. Bu sofizmi daha dəqiq anlamaq üçün riyazi məsələlərdə 

bunu təcrübə etmək olar. 

III. 

"Axtardım,  tapmadım,  yoxdur" 

sofizmi: Bəzi hallarda 

kiminsə  tərəfindən,  bir  şey  haqqmdakı  məlumatsızlıq,  onun 

tapılmaması, həmin şeyin yoxluğuna dəlil gətirilir. Məsələn, "Mən 

heç bh elmi kitabda mələk haqqmda heç bir məlumat görməmişəm. 

Buna  görə  də  mələk  xurafatdır".  Belə  sofizmlər  "axtardım,  amma 

tapmadım, deməh, yoxdur" sofizmi adlanır. Bu sofizm zahirdə sadə 

görünsə  də,  bəzən  gizli  halda  istifadə  edilir.  Məsələn,  tutaq  ki, 

Allahı  inkar  etmək  istəyən  belə  bir  sual  verir:  "Əgər  Allah 

hikməthdirsə, onda mənə deyin görüm, Allah Afrikada insan ayağı 

dəyməmiş səhralarm, ağla gəlməyən bh hissəsində hansısa bir qum 

dənəsini nə üçün yaratmışdır? Həmin qum dənəsinin nə faydası var 

ki?! Məgər, bu qum dənəsi olmasa, nə olar ki?" Allahı, yaxud Onun 

hik- 

405 

---

Məntiq _________________________________________________________  

mətini  inkar  etmək  istəyən  bu  insan  misal  çəkdiyimiz  sufizmdən 

istifadə  edir.  Ona  sual  olunmahdır  ki,  "Sən  həmin  qum  dənəsinin 

əhəmiyyətsizliyini  nədə  görürsən?  Həmin  qtun  dənəsinin  özü 

atomlardan təşkil olunmuş makro aləm olduğu halda, sən bu qum 

dənəsini  nə  qədər  araşdırıb  əhəmiyyətsiz  olduğu  qənaətinə 

gəlmisən?" Məlumdur ki, bunu heç kim araşdıra bilməz. 

Yadmızdadırsa,  kitabm  əvvəlində  ateist  alim  tərəfindən 

deyilmiş belə bir yanlış iddiam misal gətirmişdik: "Mən, makro və 

mikro  aləmi  araşdırdım,  heç  bir  Allah  tapmadım,  deməli,  Allah 

yoxdur". Bu da həmin sofizmə bir misaldır. Belə alimə sual olunur; 

"Sən insan elminin çata bilməyəcəyi, çox dərin və geniş olan mikro 

və makro aləmi nə qədər araşdırmısan? Tamamilə araşdırmısanmı? 

Bundan  başqa,  məgər  Allah  maddi  bir  mövcuddurmu  ki,  sən 

cisimlər  aləmində  axtarıb  tapmadıq-  dan  sonra.  Onun  yoxluğunu 

iddia edirsən?" 

Onu da qeyd edək ki, belə sofizmlər, əsasən, mücərrəd aləmin 

qəbul  edilməməsi  üçün  irəh  sürülür,  necə  ki,  materialist  filosof 

mücərrəd bir şeyi təcrübə etmədiyini, onun yoxluğuna dəlil gətirir. 

Bu  sofizmdə  diqqət  olunası  cəhət  bundan  ibarətdir: 

"Hər 

hansı 

bir 

şeyin 

ona 

aid 

olmayan 

məkanda 

axtarılmasından,  yaxud  hər  hansı  məkanda  məhdud 

araşdırmadan  sonra  həmin  şeyin  tapılmaması,  onun 

yoxluğuna dəlalət etmir". 

SUALLAR: 

1.  Bəzi  alimlər  Platon,  Aristotel,  Farabi,  İbn  Sina  və  Qərbin  bəzi 

ilahi  filosoflarının  qəbul  etdikləri  "səbəb  və  nəticə"  (hər  bir  nəticənin 

səbəbi  var)  qanununa  zərbə  vurmaq  üçün  belə  iddia  edirlər:  "Kvant 

fizikasında  zərrəciklər  eyni  şəraitdə,  müəyyən  "A"  nöqtəsinə  tərəf 

istiqamətləndirilir. Bu zaman zərrəciklərdən birinci olaraq, yalnız biri 

"A" nöqtəsindən keçir, halbuki bunun üçün heç bir səbəb görün- 406 

---