Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq. 

Keçmişi olmayan iddia zəifdir. 

"A" iddiasının keçmişi yoxdur. 

Elə isə "A" iddiası zəifdir. 

Bu  sofizmə  də  Qəsəs  surəsinin  36-cı  ayəsində  işarə  edilib. 

Ayədə buyurulur: 

"Musa açtq-aşkar aydhrimizh (Firon əhlinin) 

yanma  gəldikdə,  onlar:  "Bu  (sənin  tərəfindən)  uydurulmuş 

sehrdən  başqa  bir  şey  deyildir.  Biz  öz  ulu  babalarımızdan  bu 

barədə  (sizin  təbliğ  etdiyiniz  din,  risalət  haqqında)  heç  bir  şey 

eşitməmişik!” - dedilər". 

6.

 

Yoxsulluq: 

Yəni  yoxsul  insanm  sözündən,  bu  sözün 

möhkəm  olması  qənaətinə  gələrək  arqumentləşdirmə.  Adətən, 

insanlar  elə  güman  edirlər  ki,  yoxsullar  mal-dövlət  düşkünü 

deyillər və onlarm yoxsulluğuna görə sözlərinə etimadla yanaşırlar, 

ya da ümumiyyətlə, onlarm yaxşı insan olduqlarmı güman edirlər. 

Halbuki ola bilər insan dünyapərəst olduğu halda yoxsul olsun. 

Tarixdə  belə  insanlara  rast  gəlinir  ki,  özlərini  yoxsul  edərək 

imanlı  göstərmək  istəmiş  və  buna  da  nail  olmuşlar.  (Burada 

yoxsulluq  deyəndə  sakitlik,  ağırlıq,  qaraqabaqlılıq  və  s.  kimi 

xüsusiyyətlər də nəzərə almır). Bu zaman sofizm aşağıdakı kimi baş 

verir: 

Yoxsulun (və ya ağır adamın) sözündə yalan olmaz. 

Filan sözün sahibi yoxsuldur (ağır adamdırl. 

Elə isə həmin söz düzgündür. 

Daha sonra alman nəticədən istifadə edərək yeni dəlilgətir- mə 

quraraq ikinci yekun nəticə də sofizm olur. 

7.

 

Sərvət:  İmkanlı  şəxsin  sözündən,  bu  sözün  möhkəm  ol- 

masmı  qəbul  edərək  dəlUgətirmə.  Məs.:  "Böyük  biznesi  olan  şəxs 

iqtisadi məsələlərdə səhv etməz". 

Allah-taala Quranda belə iddianm kökündən əsassız olduğunu 

göstərmək üçün əl-Zuxruf surəsinin 51-53-cü ayələrində 

392 

---

 _____________________________________________________  Maddi Məntiq 

Firomin dilindən nöqsanlı sözlərin çıxması ilə onun batilliyinə işarə 

edir. 

Bu növ sofizm ilə, demək olar ki, hər birimiz tez-tez rastlaşırıq. 

Varlı  insanlarm  cəmiyyət  arasmda  nüfuza  malik  oknaları  buna 

misaldır.  Qeyd  edək  ki,  bu  növ  sofizmdə  də  əvvəlki  "yoxsulluq" 

sofizmində olduğu kimi, "sərvət" ümumi xarakter daşıyır. 

8.

 

Əksəriyyət: 

Yəni  hər  hansı  bir  şeym  kəmiyyətinin 

çoxluğundan 

istifadə 

etməklə 

keyfiyyətinin 

də 

yüksək 

qiymətləndirilməsinə  nail  olaraq  dəlilgətirmə.  Belə  fikirləşmək 

səhvdir.  Çünki  nə  çoxluq  düzgünlüyə,  nə  də  azlıq  yanhşlığa 

dəlildir.  Məsələn,  "Yüzlərlə  insanla  müsahibə  sayəsində  məlum 

oldu ki, Allaha iman zəiflikdən doğur". 

Bu  da  Qurarım  ən  çox  vurğuladığı  sofizmlərdən  biridir. 

Quranda  AUah-taala  bizi,  insanlarm  çoxluğıma  aldanmamağa 

çağırır. 

9.

 

Müntəzəm hadisələr: 

Məhz bir-birinin ardı ilə baş verən iki 

hadisənin  birincisini  ikincinin  səbəbi  olaraq  qələmə  verərək 

dəlilgətirmə.  Bu  zaman  hər  hansı  bir  hadisə  başqa  bir  hadisənin 

ardmca  baş  versə  belə,  onun  birincisinin  nəticəsi  olduğu  məlum 

olmaymca,  onu  səbəb  kimi  görmək  sofizmdir.  Məsələn,  "Tarix 

göstərir  ki,  Monqollarm  hücumlarmdan  sonra  mü-  səimanlarm 

əhvalmda düşkünlük nəticəsində "irfan"i“° görüşlər meydana çıxdı, 

buna görə də irfani görüşlər uydurmadır". 

Bu  sofizm  fəlsəfi  mövzudur.  Filosoflar  bununla  bağlı  geniş 

şübhələri cavablandıraraq qəti nəticələr vermişlər. 

110

 Əvvəllər də qeyd etdik ki, tövhid sadə, kəlami, fəlsəfi və irfani tövhidlərə bölünür. Sadə 

tövhidə  ümumi  camaat  etiqad  bəsləyir.  Kəlami  tövhidə  əsasən,  kəlam  alimləri,  fəlsəfi 

tövhidə filosoflar və irfani tövhidə isə ariflər etiqad bəsləyir. Ariflərin nəzərinə görə, varlıq 

aləmində Allahdan başqa heç bir həqiqi varlıq yoxdur, bizim gördüyümüz hər bir şey Onun 

zühurudur. Əlbəttə, bu, irfan və arif haqqında çox sadə məlumatdır. IV hissədə bu haqda 

nisbətən geniş izah verilmişdir. 

393 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

10.

 

Paralel  hadisələr; 

İki  yanaşı  hadisənin  baş  verməsindən 

birini o birinin səbəbi kimi göstərərək dəlilgətirmə. Məsələn, həzrət 

Peyğəmbərin  (s)  oğlu  dünyadan  köçən  gün,  günəş  tutulması  baş 

verdi. Bəziləri günəşin tutulmasım həzrət Peyğəmbərin (s) oğlunun 

ölümü  ilə  əlaqələndirdilər.  Amma  əziz  Peyğəmbərimiz  (s)  bu 

hadisənin  onun  (s)  oğlunun  ölümü  ilə  heç  bir  əlaqəsi  olmadığım 

buyurdu. 

11.

 

Fərddən  cəmə: 

Fərdlərin  müəyyən  əlamətinə  əsaslanaraq, 

cəmin  də  həmin  əlamətə  malik  olduğunu  qəbul  edərək 

dəlilgətirmə.  Məsələn,  "Filan  ölkənin  insanları  cavan  yaşda 

dünyalarım  dəyişirlər.  Buna  görə  də  bu  ölkənin  uzun  keçmişi 

olmamalıdır." 

Bu  sofizmə  yol  verməmək  üçün  burada  "fərd  və  cəm" 

anlayışları dəqiq araşdırılmalıdır. 

12.

 

Cəmdən  fərdə: 

Cəmin  müəyyən  əlamətindən  bu  cəmi 

təşkil  edən  fərdlərin  də  həmin  əlamətə  mahk  olduğunu  qəbul 

edərək dəlilgətirmə. Məsələn, "Çingizxanm qoşunu çox güclü idi". 

Bu sözdən, onun bütün əsgərlərinin güclü olduğu nəticəsini aknaq. 

13.

 

Orta yol: 

Araşdırılmadan iki müxalif nəzərdən orta variant 

seçib,  onun  düzgünlüyünü  qəbul  edərək  arqumentləşdir-  mə. 

Məsələn, "Fəhlələr maaşm 

10 

faiz, briqadirlər isə 

20 

faiz artmasım 

istəyirlər.  Yaxşı  ohnazdımı ki, 

15 

faiz  artıraq?"  və  ya 

2+2=6 

və  ya 

2+2=4 

deyən  iki  qrupun  heç  birini  qəbul  etməyərək, 

2+2=5 

olduğunu qəbul etmək". 

Əlbəttə  ki,  bu  metod  həmişə  sofizm  oknur.  Bunun  üçün  də 

müəyyən 

sahədə 

orta 

yolun 

seçilməyinin 

mümkünlüyü 

göstərilməlidir. 

14.

 

Ehtimal: 

Bir hadisənin müstəqil olaraq ehtimalmı, hadisələr 

silsiləsində 

bu 

hadisənin 

ehtimalı 

ilə 

bərabərləşdirərək 

dəlilgətirmə.  Məs.:  "Onun  üç  qızı  var.  Böyük  ehtimalla  sonrakı 

övladı da qız olacaq." 

394 

---