Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq ____________________________________________________________  

bütün əqli elmlərin imkam xaricindədir. Daha doğrusu, həqiqətə iki 

yolla  çatmaq  mümkündür  -  ağıl  və  qəlbin  vasitəsilə.  Bunlardan 

birincisi,  həqiqət  haqqmda  düzgün  təsəvvür  (hüsu-  li  idrak) 

yaradır, ikincisi isə həqiqətin özünə (hüzuri idraka) yetişdirir. Hər 

iki yolda da Allahm xüsusi nəzəri olmasa, bu, qeyri-mümkündür. 

Məntiq və fəlsəfə insanm ağlı ilə həqiqət arasmdakı pərdələri, əməli 

irfan və s. kimi mənəvi elmlər isə onun qəlbi ilə həqiqət arasmdakı 

pərdələri götürür. Buna görə də bu iki yolu bir-biri ilə qarışdırmaq, 

istənilən formada müqayisə edərək birinin o birindən üstürılüyünü 

demək  düzgün  deyil.  "Məntiq  və  fəlsəfə  müəllifləri"  başlığmda 

admı  çəkdiyimiz  filosoflardan  Platon  və  onun  fəlsəfəsinin 

davamçısı  sayılan  Şeyx  İşraq  həqiqətə  çatmağm  yolunu 

mənəviyyatda,  Aristotel  və  onun  davamçısı  İbn  Sina  da  ağılda 

görürdü. Amma Sədrül-mütəəllihin Şirazi (Molla Sədra) bunlardan 

daha  üstün  olan  yolun,  hər  iki  yolun  cəmi  olduğunu  göstərdi. 

Əlbəttə,  Şeyx  İşraq  əsərlərində  kamil  insanlarm  kamilliyini  yeddi 

mərtəbəyə  bölərək,  yeddinci mərtəbədə  yer  alan  ən  kamil insanm 

həm fəlsəfəni bilən filosof, həm də irfanı əməli surətdə yaşayan arif 

olduğunu göstərsə də. Molla Sədra bunu ən kamil şəkildə izah etdi. 

Yəni  ola  bilər  ki,  bir  insan  filosof  olsun,  amma  arif  olmasm  və 

əksinə.  Biz,  Şeyx  İşraqm  və  "Hikməti-mütəaliy-  yə"  fəlsəfəsinin 

yaradıcısı  Molla  Sədranm  göstərdiyi  "kamil  insan"ı  həzrət 

Peyğəmbər (s) və İmam Əlinin (ə) kəlamlarmda da görürük. Belə ki, 

onlar  kamil  İslamı,  həm  əqli,  həm  də  mənəvi  cəhətdən  təkamülə 

yetişmiş  bir  müsəlmanda  görürdülər.  Burada  bu  mətləblərin  nə 

demək olduğunu açıqlamaq mümkün olmadığı üçün, yalmz bunu 

deyə  bilərik  ki,  hər  iki  yol  insanm  kamiUiyinə  xidmət  edir  və 

Allahm insandan istədiyi də bundan başqa bir şey deyil. 

Bu məlumatlar fəlsəfə və üfanm sonsuz dəryasmdan bir damla 

idi.  Amma  bunları  qeyd  etməkdə  məqsədimiz,  fəlsəfə  və  ir-  fanm 

dəqiq, ciddi, yüzlərlə mövzuları qarşısmda bizim kimi 

432 

---

 

 _________________________________________________________ Xaric oxu 

sadə zehinli, zəif ruhlu insanların, tam yetişmədikcə, onları düzgün 

dərk edə bilməyəcəyini açıqlamaq idi. 

Fəlsəfənin  tərifini  verməmişdən  əvvəl  bu  iki  elmin,  "bəyan 

olunma" cəhətindən növlərini verək. Bəyan olunma cəhəti dedikdə, 

bu iki ebnin müxtəlif ruhlu insanlar tərəfindən ifadəsi başa düşülür. 

Ümumi şəkildə aşağıdakı növləri vardır: 

(1) Məntiqi , 

f 1) Fəlsəfi j 2) Əməli 

[ 3) Zövqlü < 

İdrak ■< 

^ 

2

) İr fani 

1)

 

Nəzəri 

2)

 

Əməli 

3)

 

Zövqlü 

1)

 

Hərfi 

2)

 

Ədədi 

3)

 

Səsli 

4)

 

Xətti 

1)

 

Rəsm 

2)

 

Görüntülü 

1)

 

Hərfi 

2)

 

Ədədi 

3)

 

Səsli 

4)

 

Xətti 

1)

 

Rəsm 

2)

 

Görüntülü 

"Rəsm  irfam"  —  rəssamlarm  irfani  tövhidi,  sevgiləri,  eşqləri, 

mənaları  xətt  və  rənglər  vasitəsi  Uə  ağ  lövhədə  əks  etdirməsidir. 

"Görüntülü irfan" da dedikdə, irfani filmlər başa düşülür. 

"Ədədi  irfan"  dedikdə, 

3

ruxarıdakı  irfani  mövzularm  ədədlər, 

"Hərfi irfan" dedikdə,  şeir  vasitəsi ilə ifadəsi başa düşülür. "Ədədi 

irfan"a qədim Yıman riyaziyyatçı filosofu Pifaqorun nəzəriyyələrini, 

"Hərfi irfan"a da Azərbaycanm dahi şairləri İmadəddin Nəsiminin, 

Məhəmməd  Füzulinin,  farsca  yazan  Hafiz  Şirazinin,  Mövlananm 

şeirlərindəki incə mənaları göstərmək olar. 

"Səsli  irfan"  dedikdə,  qəlbi  oxşayan,  notlar  üzərində  qurulan 

səslərin vasitəsi ilə, yaxud ney ilə ifadə başa düşülür. 

433 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

"Nəzəri irfan" — həqiqət edəminin hüzuri elmlə idrakmm əqli, 

fəlsəfi, məntiqi həyamdır. 

"Əməli  irfan"  isə  mütləq  həqiqətə,  Allaha  necə  qovuşmağm 

yolundan,  yəni  bir-birinin  ardı  ilə  keçiləcək  mərhələlərin  kamil 

mürşid  vasitəsilə  qət  olunmasırun  təcrübəsindən  damşır.  Əlbəttə, 

insan,  əməli  irfam  nəzəri  olaraq  da  öyrənə  bilər.  Yəni  hansı 

mərhələdən  sonra  hansırun  gəlməsini  bu  haqda  yazılmış 

kitablardan öyrənmək olar. 

Gələcəkdə yazılmasım nəzərdə tutduğumuz irfan kitabmda bu 

növlər haqqmda ətraflı bəhs olunacaq, onlarm hansı şəraitdə, necə 

istifadə olunmasım da aydınlaşdıracağıq. 

"Rəsm və  görüntülü fəlsəfə", hər  hansı fəlsəfi biliyin, görüşün 

xətt, rəng və film vasitəsi ilə ifadə edilməsidir. 

"Hərfi  fəlsəfə"  də,  irfanda  olduğu  kimi,  şeir  vasitəsi  ilə  ifadə 

edilən  fəlsəfi  düşüncələrdir.  Bu  növdən  istifadə  edənlərdən 

İmadəddin Nəsimini göstərmək olar. 

"Ədədi  fəlsəfə"yə  misal  olaraq,  yenə  də  Pifaqoru  göstərmək 

olar.  O, aləmin  ədədlər  üzərində  qurulduğunu və  hər  bir  varlığm 

mahiyyətinin  müəyyən  bir  ədədə  uyğun  olduğunu,  həmçinin 

"vahid" i AUah olaraq göstərirdi və s. 

"Səsli  fəlsəfə"yə  də  fəlsəfi  düşüncələrə  malik  musiqiçilərin 

fəlsəfəsini misal çəkmək olar. 

Kitabm əvvəlində "4 məkan"dərsində dedik ki, hər bir şey dörd 

aləmdə - xarici, zehni, yazıh, şifahi aləmdə ola bilər. Xarici aləmdə 

olan predmetin  hüzuri,  irfani  dərk  olunması  xarici  məkana, zehni 

dərk  olunması,  zehni  və  bu  dərklərin  yazılı,  şifahi  ifadəsi  də  söz 

aləminə aid olur. Əlbəttə, bunlar çox qısa məlumatlardır. 

Məntiqi  Fəlsəfə: 

Məntiqi  fəlsəfədə  məqsədin,  varlığm 

Aristotel məntiqi vasitəsilə əqli təfsiri başa düşülür. Yəni varlı- ğm, 

heç bir hissiyyat, şəxsi fikir, zövq olmadan əqli izahı. Fəlsəfə sözü 

söz bəhsində tamş olduğumuz sözlərin "daşman" 

434 

---