Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəlsəfə-İrfan
- "Varlıq, ilahiyyat, İslamla bağlı mövzuların idrakında nəql, ağıl və qəlbin vasitəsi ilə baş verən hər bir idrakın öz yeri vardır"
- "idrak" bəhsinə baxa bilərsiniz.
Məntiq ____________________________________________________________ da dərin) daruşa bilir. Yəni, fizika hələ də cisimin son nöqtəsi haqqmda heç bir şey deyə bilmir. BGmya da fizika kimi elə suallarla üzləşir ki, cavab verə bilmədiyindən sükut edir. Məsələn, "Hidrogen və oksigen atomla- rırun özlərinə məxsus xüsusiyyətləri var. Necə olur ki, orüar bir- biri ilə reaksiyaya girdikdə su əmələ gəlir, bir halda ki, nə hid- rogenin, nə də oksigenin suya məxsus xüsusiyyəti yoxdur". Təbiət elmlərində yuxarıdakı kimi suallarla üzləşdikdə, fəlsəfə meydana gəlir. Bu zaman yeganə söz sahibi fəlsəfə olur. Yuxarıdakıları nəzərə aldıqda təbiət mərhələsinin fəlsəfədən qabaq və ümumiyyətlə, ağIm inkişafı üçün bir mərhələ olaraq verilməsinin səbəbi aydınlaşır.
Bəziləri deyə bilər ki. Quran və sürmə mövcud olduğu halda, fəlsəfə ilə irfana nə ehtiyac var? Bu sualm cavabmda qısaca olaraq deyə bilərik ki. Allah-taala insana göz, qulaq, ağıl və qəlb vermiş, onu iki—maddi və mənəvi hissədən təşkil etmişdir. Maddi hissəsinin maddi qidaya ehtiyacı olduğu üçün, ayələrdə də gəldiyi kimi, onu qidalandırmaq Al- lahm öhdəsindədir. Mənəvi hissəsinin də qidaya ehtiyacı olduğundan, bu ehtiyacı da O ödəyir. Yəni insana göz, qulaq, ağıl və qəlb verən AUah, bunlarm ruhi ehtiyaclarmı da ödəməlidir. Göz, qulaq vasitəsi ilə ruhi qidalar, təcrübələrlə bərabər, "təbiət" elmlərindəki idraklardır. Bunlardan; təbiəti, quşlarm səsini, gözəl mənzərələri göstərmək olar. Ağıl vasitəsi ilə ruhi ehtiyaclar "əqli" elmlər adlamr və fəlsəfədən, qəlb vasitəsi ilə ruhi ehtiyaclar isə "qəlbi", "irfani", "şühudi" idraklar adlanan irfandan ibarətdir. Buna görə də sağlam ağla malik olan hər bir insan "Varlıq, ilahiyyat, İslamla bağlı mövzuların idrakında nəql, ağıl və qəlbin vasitəsi ilə baş verən hər bir idrakın öz yeri vardır" cümləsirü qəbul etməlidir. "idrak" bəhsinə baxa bilərsiniz. 426
_________________________________________________________ Xaric oxu Son zamanlar, varlıq və xarici aləmi hüsuli və hüzuri idraklarla tamtdıran uyğun olaraq fəlsəfə və irfan haqqmda sadə, yanlış təsəvvürlər yaradan sözlər, tələbələrin və oxucularm diqqətini özünə cəlb etdiyinə görə, burada idrakm bu iki növü haqqmda qısa, nisbi izah vermək istəyirik. Xülasə: "Fəlsəfə" - Yunancadan tərcümədə "hikmət" mənasım verir. Hikmət isə "hökm" sözündən alınmış - "möhkəm söz" mənası ilə uzlaşan "möhkəm əqli dəlil"dən ibarətdir. Yəni fəlsəfə - insarun varlıq və xarici aləmin həqiqətiaə ağIm vasitəsilə möhkəm sübutla yol tapmasmdan ibarətdir. Bu da elə həmin, hüsuli idrak olan, varlığm və xarici aləmin zehində, ağılda yer tutmasıdır. Burada alim varlığa, yalmz məntiqi təfəkkürlə, dəlillə yetişir. Yəni insan, şeyləri əqlin özünəməxsus müşahidəsilə görür. Buna əsasən, varlığı fəlsəfi olaraq tamyan- lar "Füosof" adlanırlar. Filosofun həqiqətə çatmaq vasitəsi ağıl, sübut (bürhan) və dəlildən ibarətdir. Bir misalla buna işarə edərək daha geniş təsəvvür yaradaq. 1.
məlumat verilərsə, bu zaman od haqqmda təsəvvürə malik olursunuz. Bu, sizin od haqqmda hüsuli idrakm "təsəvvür" növü olan ən sadə eknmiz olur. 2.
Odun özünü görmədən divarm arxasmdan qalxan tüstünü müşahidə etsəniz, tüstü qalxan məkanda odun varhğma əqli dəlülə bilik hasil etmiş olursımuz. Bu zaman ağIm, dəlilin, bürhanm vasitəsilə odun varlığmdan başqa, onun felinə də zehni bilik əldə etmiş olursunuz. Bu da hüsuli idrakm "təsdiq" növü hesab edilir. Çünki odun təsirini, yəni yanaraq tüstü yaratdığım təsdiqləyirsiniz. Od haqqmda bu iki bilik, yahuz ağIm vasitəsilə, ona məxsus müşahidə edildiyindən, zehni məlumatdan başqa bir şey deyil. 427
Məntiq ____________________________________________________________ Göründüyü kimi, ikinci bilik birinciyə nisbətən daha dolğundur. İndi isə od haqqmda daha iki biliyə işarə edəcəyik ki, ikincisi birinciyə nisbətən dolğtm olması ilə bərabər, həmçinin birlikdə, yuxarıdakı elmlərə nisbətən, daha şiddətli dərəcədə yer tuturlar. Amma bu iki bilik, artıq hüsuli yox, hüzuri hesab edilir və fəlsəfi idrakdan çıxaraq irfani idrakm növləri kimi tanmırlar. Burada irfani idrak dedikdə, məcazi məna başa düşülür, yəni bu bir misaldır. "İrfan" - Ərəbcədən tərcümədə "ərəfə" sözündən alınmış "tanımaq" mənasım verir. Ərəb dilində bir neçə növ tanımaq var. Bu cür tanımağı isə varlığm həqiqətinə tam agahlığa görə belə adlandırmışlar. Varlığı irfani idrakla tamyan, dərk edənlər də buna əsasən, "arif" adlamrlar və onlarm həqiqətlə əlaqəsi qəlbin, ruhun vasitəsilə baş verir. Fəlsəfə, ümumi idrak verirdisə, zehində obyekt haqqmda məfhum yaradırdısa, irfanla xüsusi idrak əldə olunur. 3.
özünü görməyə nail olsamz, bu müşahidə sizi onun var- lığma daha da yaxınlaşdırır. Belə ki, birbaşa, gözlə müşahidə ilə siz odım varlığmda, onun heç bir təsirini hiss etmədən bilik əldə edirsiniz. Bu da, odım təsirini hiss etmədiyinizə görə, irfani idrakda "hüzuri" idrakm "müşahidə" (əgər mücərrəd aləmi, qeybi görməyi nəzərdə tutsaq) formasma uyğundur. 4.
həqiqətən də, onun yandırıcı od olduğu haqqmda yəqinə çatsamz, bu zaman da odım feli ilə, sizi yandırması ilə, əzabım hiss edərək, "Od yandırıcıdır" təsdiqinə yetişirsiniz. Bu da irfani idrakda "hüzuri" idrakm "mükaşifə" (əgər mücərrəd aləmi, yaxud qeybi, qəlbin və ruhun batinində görməyi nəzərdə tutsaq) formasma uyğundur. Bu dörd elm Quranm ət-Təkasur (102) surəsinin 4-7-ci ayələrində - "em", "elmul-yəqin", "müşahidə" və "eynul-yəqin" ifadələri ilə qeyd edilir. 428
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|