Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq ____________________________________________________________  

Vasitəli 

əqli  nəticə,  formasına  görə  üç  - 

analoji,  induktiv 

(induksiya) və 

deduktiv 

(deduksiya) növlərinə ayrılır. Maddəsinə, 

məzmununa görə isə beş - 

sübut (bürhan), topika, ritorika, şeir 

və 

sofizm 

növlərinə bölünür.®^ 

Vasitəsiz  əqli  nəticələrdən  də  çox  geniş  istifadə  olunur.  Va- 

sitəsiz  əqli  nəticələrdə,  iddia  edən  öz  iddiasım  (iddia  olunan 

hökmə,  yaxud  isbat  olunacaq  hökmə 

tezis 

deyiür)  isbat  etmək 

üçün, bu hökm ilə münasibəti olan başqa bir hökmdən istifadə edir. 

Onun iddiasmı ifadə  edən hökm ilə, yaxud tezislə  münasib hökm 

arasmda müxtəlif münasibətlər ola bilər. Məsələn, əgər iddia edilən 

hökm  ilə  münasib  hökm  arasmda  "doğruluq"  münasibəti  olsa,  bu 

zaman ikinci hökmün doğru olduğunu göstərə bilsək, birinci iddia 

hökmünün doğruluğu da özlüyündə isbat edilər. 

Vasitəsiz əqli nəticələrdə əsas üç proses var: 

I

 

proses: 

Əgər  iddiamızı, yaxud  tezisi  isbat, yaxud  inkar  edə 

bilmiriksə,  əvvəlcə  bu  hökm  ilə  münasibəti  olan  hökm  müəyyən 

edilir. 

II

 

proses: 

Alman ikinci hökm isbat, yaxud inkar edilir. 

III

 

proses: 

Bu  iki  prosesdən  sonra  onlar  arasmdakı 

münasibətdən tezis üçün nəticə çıxarılır. 

Beblikb,  hu  bdhsin  əhəmiyysti  ondan  ibarətdir  ki,  iki  hökm 

arasında  eb münasibət qurulur ki, biri üçün  dəlil gətirilsə, artıq o 

biri üçün ayrıca olaraq dəlib ehtiyac qalmır və birbaşa birindən o 

biri üçün nəticə alınır. 

Eyniyyət qanunu 

Əqli  nəticə  zamanı  fikri  ifadə  edən  hökmlərin  öz  mənasım 

qoruyub  saxlaması  təfəkkür  üçün  çox  önəmlidir.  Buna  görə  də 

təfəkkür  zamam,  heç  bir  məfhum  öz  mənasım  itirməməlidir. 

Deməli, təfəkkür zamam istifadə olunan hökmlərdə məna də- 

növlər isə III hissədə araşdırılacaq. 

248 

---

Formal Məntiq 

yişikliyi baş verərsə, məlumdur ki, nəticə yanlış olacaq. Buna görə 

də  məntiqin  əsas  qanunlarmdan  biri  də  bu  fikri  ifadə  edən 

aşağıdakı qanundur: 

Əqli  nəticə  zamant  hökmlərdə  işlədilən  hər  bir  məfhum  nə 

qədər təkrarlansa da, öz mənasmt itirməməlidir. 

Aşağıdakı misala baxaq. 

İnək kökdür. 

Kök bağda bitən tərəvəzdir. 

Deməli, inək tərəvəzdir. 

Göründüyü  kimi,  jnıxarıdakı  əqli  nəticədə  "kök"  sözü 

təkrarlanmışdır,  amma  öz  mənasmm  eyniliyini  saxlamamışdır. 

Buna görə də nəticə yanlışdır. 

Beləliklə, əqli nəticələri aşağıdakı kimi, cədvəllə ümumi şəkildə 

vermək olar: 

 

249 

---

1-

 

CI DƏRS 

KVADRAT ÜSULU 

Dediyimiz  kimi,  təfəkkür,  əqli  nəticə  və  dəlilgətirmə  zama-  m 

məfhumlar  öz  mənasım  saxlamalıdır.  Yəni  eyniyyət  qanu-  mma 

həmişə riaət olunmalıdır. 

Məntiqçilər  vasitəsiz  əqli  nəticəni  ümumi  olaraq  dörd  qismə 

bölürlər. 

1.

 

Kvadrat 

2.

 

Dəyişmə 

3.

 

Qarşılaşdırma 

4.

 

Çevirmə 

Kvadrat üsulu birinci qisim vasitəsiz əqli nəticədir və dörd yerə 

bölünür. Kvadrat üsulu dedikdə, subyekt və predikatları eyni olan 

iki  hökmün  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  münasibəti  başa  düşülür.  Nəzərə 

alsaq  ki,  "müəyyən  qəti"  hökmün  kəmiyyət  və  keyfiyyətinə  görə 

dörd növü var (A, E, İ, O), onda bu dörd hökmü iki-iki götürməklə, 

yalmz  altı  cüt  hökm  almaq  olar.  Burada,  A=+sp+,  E=+sp-,  İ=-sp+, 

0=-sp-.  Dediyimiz  bu  qarşılıqlı  cütlər  isə  aşağıdakılardan  ibarət 

olacaq: 

AE, Aİ, AO, Eİ, EO, İO 

Bunlardan  AO  və  Eİ  "zidd",  AE  "əks",  İO  "qismən  əks",  Aİ və 

EO  isə  "tabeli"  hökmlər  adlamr.  İndi  biz  bunlarm  hər  birini 

müstəqü olaraq nəzərinizə çatdırırıq. 

251 

---

Məntiq. 

Kvadrat 

■ (

 

r 

1. Zidd 

2.

 

Əks 

3.

 

Qismən əks 

4.

 

Tabeli 

L İnkar qanunu 

Bəzi kitablarda "ziddiyyət" və "üçüncünü istisna" qanunla- rma 

əsasən,  hökmlərə  zidd  və  əks  hökmlər  qurulur.  Biz  burada  bu  iki 

qammu,  daha  dəqiq  ifadə  edən  aşağıdakı  "inkar"  qanununda 

cəmləmişik.  Çünki  üçüncü  halm  istisna  olunmaması  bəzən 

kəmiyyətdən,  bəzən  isə  predikatdan  törəyir.  İnkar  qanunu 

aşağıdakı kimidir: 

İnkar  qanunu: 

Hsr  hanst  bir  fenomen  (cisim,  hadisə,  məfhum) 

haqqında  eyni  şəraitdə  deyilən  bir-birini  inkar  edən  iki  fikirdən  hər 

ikisi həqiqi ola bilməz, amma hər ikisi yalan ola bilər. 

"Bu qanun təfəkkür qanunudur" - "Bu qanun təfəkkür qanunu 

deyil", "Kamil məktəbdən qayıdır" - "Kamil məktəbə gedir" və "Hər 

bir canh təfəkkür edir" - "Heç bir canlı təfəkkür etmir". Yuxarıdakı 

qanuna əsasən, bu üç bir-birini qarşılıqlı inkar edən hökmlərin heç 

vaxt  hər  ikisi  eyni  zamanda  həqiqi  ola  bilməz.  Bunu  isbat  etməyə 

ehtiyac  yoxdur.  Bunlardan  birincisində  üçüncü  hal  istisna  olunur. 

Yəni  hər  ikisi  də  yalan  olub  başqa  hal  ola  bilməz,  yaxud  bu 

cütlükdən  biri  doğrudursa  (yalandırsa),  digəri  yalan  (doğru) 

olmalıdır.  Amma  ikinci  və  üçüncü  cütlükdə  üçüncü  hal  istisna 

olunmur. Yəni hər ikisi həqiqi olmasa da, amma hər ikisi yalan ola 

bilər.  Çünki  ikinci  cütlükdə  ola  büər  ki.  Kamil  nə  məktəbdən 

qayıdır, nə də məktəbə gedir; üçüncü hal olaraq, məsələn, bəlkə də, 

dərslərini oxuyur. Buna görə də ikinci cütlüyün hər ikisi yalan ola 

büər. Üçüncü cütlükdə də hər ikisi yalandır, çünki birinci hökmün 

252 

---