Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müəyyən hökmlərin ziddi Zidd
- "Hər bir ddddi hsrfld göstdrmsk
- "Hər bir
- "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur"
- Zidd hökmlərin şərtləri
Formal Məntiq ziddinə olaraq heyvanlar təfəkkür etmir və ikinci hökmün də ziddinə olaraq insanlar təfəkkür edir. Buna görə də hər iki hökm yalandır və üçüncü hal olaraq "Bəzi canlılar təfəkkür edir" hökmü həqiqidir. Göründüyü kimi, ikinci cütlükdə istisna olunmayan hal predikatdan, üçüncü cütlükdə isə kəmiyyətdən doğur. Belə ki, "qayıtmaq" və "getmək" bir-birini inkar edən zidd sözlər deyil, əksinə, əks sözlərdir. Buna görə də üçüncü halm istisna olunmaması bəzən üçüncü cütlükdəki kimi kəmiyyətdən doğursa, bəzən də əks sözlərdən doğur. Birinci cütlükdə isə üçüncü halm istisna olunması zidd sözlərə əsasəndir. Belə ki, nə cəmləri, nə də dəfləri mümkün olan "var" və "yox" kimi zidd sözlərə əsaslanan "təfəkkür qanunu oimaq" və "təfəkkür qanunu olmamaq" sözləri bir-birinə ziddir. Buna görə də birinci cütlükdə üçüncü hal istisna olunur.
Bunlara əsasən, istisna olunan halları ifadə edən hökmlərə "zidd", istisna olunmayan halları ifadə edən hökmlərə isə "əks" hökmlər deyilir (eyni ilə inkar sözlərin zidd və əks formalarmda olduğu kimi). Göründüyü küni, birinci və ikinci cütlükdəki hökmlər fərdi hökmlərdir. Yəni onlar konkret fərddən damşır. Bunlardan birincisi zidd, ikincisi isə əks hökmlər olur. Deməli, fərdi hökmlərin zidd və əksinin qurulması məlum oldu. İndi də müəyyən hökmlərin zidd və əksinə baxaq.
hökmlər - Subyekt və predikatda bərabər, kəmiyyət və keyfiyyətdə isə fərqli olan iki hökmdür ki, eyni şəraitdə cəm və dəf olmaları mümkün deyil. Məsələn: "Bəzi insanlar şairdir" və "Heç bir insan şair deyil". Necə ki, söz bəhsində iki cəm və dəf ola bilməyən sözləri "zidd" adlandırmışdıq, belə hökmlərin də "zidd" adlandırılması orüarm cəm və dəfinin qeyri-mümkün olmasma görədir. 253
Məntiq ____________________________________________________________ Məlıımdur ki, hökmün özü də bir sözdür. Tərifdə "Cəm və dəfləri mümkün deyil" ifadəsi gəlsə də, biz bımu isbat edək. Daha doğrusu, hər bir "müəyyən" hökmün ziddinin tapılma- sma baxaq. Dediyimiz kimi, müəyyən hökmlərdə üçüncü halm istisna olunmaması kəmiyyətin bərabərliyindən doğur. Deməli, müəyyən hökmlərdə üçüncü halm istisna olunması kəmiyyətin fərqliliyindən asılıdır. Yəni kəmiyyətdə fərqlilik olmalıdır ki, iki hökm bir-birinə zidd olsun. Bəlkə də, iki hökmün bir-birinə zidd olmasmı isbat etməyə ehtiyac yoxdur, yəni, ümumiyyətlə, bu zəruridir, yaxud bunu isbat etmək mümkün deyil. Amma bunu isbat etməkdə məqsəd belə isbat metodunu öyrənməkdir. Belə ki, bəzi yerlərdə heç də hökmlərin qarşılıqlı münasibəti zəruri olmur, əksinə, nəzəri və isbata ehtiyaclı olur. İsbatı: "Qəti müəyyən" hökmlərin riyazi şəklindən istifadə edək. Qəti müəyyən hökmləri aşağıdakı şəkildə göstərmişdik: A=(+sp+) E=(+sp-) İ=(-sp+) 0=(-sp-) İndi də bu bəhs üçün "zidd=~" əvəzləməsi ilə bu dörd qəti müəyyən hökmün ziddlərini verək. Ziddin yuxarıdakı tərifindən aşağıdakıları alarıq: ~A=(-sp-)=0 ~E=(-sp+)=İ ~İ=(+sp-)=E ~0=(+sp+)=A Asanlıq üçün "dörd nisbət"dən istifadə edək. Birinci hissədə dördüncü fəslin üçüncü dərsində iki ümumi məfhumun nisbətinin həndəsi işarələrinə uyğun olaraq deyə bilərik ki, "s" ilə "p" arasmdakı nisbət aşağıdakı beş haldan xaric deyil. 254
Formal Məntiq I)
V)
Tutaq ki, A (+sp+) doğrudur. Onda isbat edək ki, A-run ziddi O (-sp-) hökmüdür və yalandır. Əgər A doğrudursa, onda ona, yuxarıdakı dairələrdən (1) və (111) hal uyğundur. Formal məntiqin tərifində dedik ki, "tərif" və "hökm" maddəsi nəzərə alınmadan, ümumi şəkildə araşdırılır. Bu iki halm götürülməsi də buna görədir, yəni burada doğru qəbul edilən A (+sp+) hökmü formal, yaxud riyazi şəkildə olduğundan (1) və (111) halı ona uyğundur. Əgər bu (+sp+) hökmünü maddə, məzmun ilə vermək istəsək, aşağıdakı kimi iki maddədə, yaxud iki məzmunla vermək olar: "Hər bir ddddi hsrfld göstdrmsk 255 Məntiq ____________________________________________________________ olur" və "Hər bir ağac bitkidir". Bu ikisindən birincisi (I)-ə, ikincisi isə (III)-ə uyğun gəlir. Çünki hər bir ədədi hərflə göstərmək olduğu kimi, hər bir hərfi də ədəd kimi göstərmək olur. Yəni bunlar "tam çarpazlaşan" məfhumlardır. İkinci hökmdə isə, doğrudur ki, hər bir ağac bitkidir, amma hər bir bitki ağac oknadığmdan, bu hökm də (111) hala uyğun gəlir və bunlar da "tabeli" məfhumlardır. "Hər bir adədi harflə vermək olur" hökmü doğrudursa, onun ziddinin (bəzi ədədləri hərflə vermək olmur) yalan oknası aydmdır. Digər tərəfdən, nəinki "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur" yalandır, hətta
üçün bu hökmün ziddi məhz "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur" hökmü olur? Ona görə ki, hökm, "hər bir ağac bitkidir" şəklində olsa, bu zaman da birinci hökm kimi demək ohnaz ki, "heç bir ağac bitki deyil" yalandır. Buna görə də ümumi şəkildə olan A (+sp+) hökmünün ziddi O (-sp-) götürülür ki, maddəsi, məzmunu verilən hökmlər üçün ümumi qanun çıxarıism. Deməli, əgər A-ya uyğun (1) və (111) halı doğrudursa, qalan hallar yalan olmalıdır. Çünki "s" ilə "p" arasmdakı nisbət beş haldan xaric deyil. Bununla belə, qalan yalan hallardan ortaq məxrəc olaraq, yahuz "bəzi s-lər, p deyil" (-sp-) yalan hökmünü çıxarmaq olar. İsbat edildi. Həmçinin birinin yalan olmasmdan o birinin doğruluğunu da çaxarmaq olar və qeyd etdiyimiz kimi, "vasitəsiz" əqU nəticənin başqa növlərini də bu yolla isbat etmək olar.
Bəzən iki hökmün ziddə oxşarlığı bizi çaşdırır və elə güman edirik ki, onlar zidd hökmlərdir. Bu da əqli nəticə zamam səhvə yol verməyə səbəb olur. Buna görə də ziddin şərtləri məlum olmalıdır ki, "sofizm"in qarşısı alm- sm. Yəni iki hökmün zidd olmasım müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı şərtlər olmalıdır. Məntiqçilər, müxtəlif baxışlara əsaslanaraq, bu şərtləri müxtəlif sayda vermişlər. Ümumi ola 256
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|