Formal Məntiq
ziddinə olaraq heyvanlar təfəkkür etmir və ikinci hökmün də
ziddinə olaraq insanlar təfəkkür edir. Buna görə də hər iki hökm
yalandır və üçüncü hal olaraq "Bəzi canlılar təfəkkür edir" hökmü
həqiqidir.
Göründüyü kimi, ikinci cütlükdə istisna olunmayan hal
predikatdan, üçüncü cütlükdə isə kəmiyyətdən doğur. Belə ki,
"qayıtmaq" və "getmək" bir-birini inkar edən zidd sözlər deyil,
əksinə, əks sözlərdir. Buna görə də üçüncü halm istisna
olunmaması bəzən üçüncü cütlükdəki kimi kəmiyyətdən doğursa,
bəzən də əks sözlərdən doğur. Birinci cütlükdə isə üçüncü halm
istisna olunması zidd sözlərə əsasəndir. Belə ki, nə cəmləri, nə də
dəfləri mümkün olan "var" və "yox" kimi zidd sözlərə əsaslanan
"təfəkkür qanunu oimaq" və "təfəkkür qanunu olmamaq" sözləri
bir-birinə ziddir. Buna görə də birinci cütlükdə üçüncü hal istisna
olunur.
Bunlara əsasən, istisna olunan halları ifadə edən hökmlərə
"zidd", istisna olunmayan halları ifadə edən hökmlərə isə "əks"
hökmlər deyilir (eyni ilə inkar sözlərin zidd və əks formalarmda
olduğu kimi).
Göründüyü küni, birinci və ikinci cütlükdəki hökmlər fərdi
hökmlərdir. Yəni onlar konkret fərddən damşır. Bunlardan birincisi
zidd, ikincisi isə əks hökmlər olur. Deməli, fərdi hökmlərin zidd və
əksinin qurulması məlum oldu. İndi də müəyyən hökmlərin zidd
və əksinə baxaq.
Müəyyən hökmlərin ziddi
Zidd
hökmlər - Subyekt və predikatda bərabər, kəmiyyət və
keyfiyyətdə isə fərqli olan iki hökmdür ki, eyni şəraitdə cəm və dəf
olmaları mümkün deyil. Məsələn: "Bəzi insanlar şairdir" və "Heç bir
insan şair deyil".
Necə ki, söz bəhsində iki cəm və dəf ola bilməyən sözləri "zidd"
adlandırmışdıq, belə hökmlərin də "zidd" adlandırılması orüarm
cəm və dəfinin qeyri-mümkün olmasma görədir.
253
Məntiq ____________________________________________________________
Məlıımdur ki, hökmün özü də bir sözdür. Tərifdə "Cəm və dəfləri
mümkün deyil" ifadəsi gəlsə də, biz bımu isbat edək. Daha
doğrusu, hər bir "müəyyən" hökmün ziddinin tapılma- sma baxaq.
Dediyimiz kimi, müəyyən hökmlərdə üçüncü halm istisna
olunmaması kəmiyyətin bərabərliyindən doğur. Deməli, müəyyən
hökmlərdə üçüncü halm istisna olunması kəmiyyətin fərqliliyindən
asılıdır. Yəni kəmiyyətdə fərqlilik olmalıdır ki, iki hökm bir-birinə
zidd olsun. Bəlkə də, iki hökmün bir-birinə zidd olmasmı isbat
etməyə ehtiyac yoxdur, yəni, ümumiyyətlə, bu zəruridir, yaxud
bunu isbat etmək mümkün deyil. Amma bunu isbat etməkdə
məqsəd belə isbat metodunu öyrənməkdir. Belə ki, bəzi yerlərdə
heç də hökmlərin qarşılıqlı münasibəti zəruri olmur, əksinə, nəzəri
və isbata ehtiyaclı olur.
İsbatı:
"Qəti müəyyən" hökmlərin riyazi şəklindən istifadə
edək. Qəti müəyyən hökmləri aşağıdakı şəkildə göstərmişdik:
A=(+sp+)
E=(+sp-)
İ=(-sp+)
0=(-sp-)
İndi də bu bəhs üçün
"zidd=~"
əvəzləməsi ilə bu dörd qəti
müəyyən hökmün ziddlərini verək. Ziddin yuxarıdakı tərifindən
aşağıdakıları alarıq:
~A=(-sp-)=0
~E=(-sp+)=İ
~İ=(+sp-)=E
~0=(+sp+)=A
Asanlıq üçün "dörd nisbət"dən istifadə edək. Birinci hissədə
dördüncü fəslin üçüncü dərsində iki ümumi məfhumun nisbətinin
həndəsi işarələrinə uyğun olaraq deyə bilərik ki, "s" ilə "p"
arasmdakı nisbət aşağıdakı beş haldan xaric deyil.
254
Formal Məntiq
I)
II)
III)
IV)
V)
Tutaq ki, A (+sp+) doğrudur. Onda isbat edək ki, A-run ziddi O
(-sp-) hökmüdür və yalandır.
Əgər A doğrudursa, onda ona, yuxarıdakı dairələrdən (1) və
(111) hal uyğundur.
Formal məntiqin tərifində dedik ki, "tərif" və "hökm" maddəsi
nəzərə alınmadan, ümumi şəkildə araşdırılır. Bu iki halm
götürülməsi də buna görədir, yəni burada doğru qəbul edilən A
(+sp+) hökmü formal, yaxud riyazi şəkildə olduğundan (1) və (111)
halı ona uyğundur. Əgər bu (+sp+) hökmünü maddə, məzmun ilə
vermək istəsək, aşağıdakı kimi iki maddədə, yaxud iki məzmunla
vermək olar: "Hər bir ddddi hsrfld göstdrmsk
255
Məntiq ____________________________________________________________
olur" və "Hər bir ağac bitkidir". Bu ikisindən birincisi (I)-ə, ikincisi
isə (III)-ə uyğun gəlir. Çünki hər bir ədədi hərflə göstərmək olduğu
kimi, hər bir hərfi də ədəd kimi göstərmək olur. Yəni bunlar "tam
çarpazlaşan" məfhumlardır. İkinci hökmdə isə, doğrudur ki, hər bir
ağac bitkidir, amma hər bir bitki ağac oknadığmdan, bu hökm də
(111) hala uyğun gəlir və bunlar da "tabeli" məfhumlardır. "Hər bir
adədi harflə vermək olur" hökmü doğrudursa, onun ziddinin (bəzi
ədədləri hərflə vermək olmur) yalan oknası aydmdır. Digər
tərəfdən, nəinki "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur" yalandır, hətta
"bütün ədədləri hərflə vermək olmur" hökmü də yalandır. Bəs nə
üçün bu hökmün ziddi məhz "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur"
hökmü olur? Ona görə ki, hökm, "hər bir ağac bitkidir" şəklində
olsa, bu zaman da birinci hökm kimi demək ohnaz ki, "heç bir ağac
bitki deyil" yalandır. Buna görə də ümumi şəkildə olan A (+sp+)
hökmünün ziddi O (-sp-) götürülür ki, maddəsi, məzmunu verilən
hökmlər üçün ümumi qanun çıxarıism.
Deməli, əgər A-ya uyğun (1) və (111) halı doğrudursa, qalan
hallar yalan olmalıdır. Çünki "s" ilə "p" arasmdakı nisbət beş
haldan xaric deyil. Bununla belə, qalan yalan hallardan ortaq
məxrəc olaraq, yahuz "bəzi s-lər, p deyil" (-sp-) yalan hökmünü
çıxarmaq olar. İsbat edildi.
Həmçinin birinin yalan olmasmdan o birinin doğruluğunu da
çaxarmaq olar və qeyd etdiyimiz kimi, "vasitəsiz" əqU nəticənin
başqa növlərini də bu yolla isbat etmək olar.
Zidd hökmlərin şərtləri:
Bəzən iki hökmün ziddə oxşarlığı
bizi çaşdırır və elə güman edirik ki, onlar zidd hökmlərdir. Bu da
əqli nəticə zamam səhvə yol verməyə səbəb olur. Buna görə də
ziddin şərtləri məlum olmalıdır ki, "sofizm"in qarşısı alm- sm. Yəni
iki hökmün zidd olmasım müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı
şərtlər olmalıdır. Məntiqçilər, müxtəlif baxışlara əsaslanaraq, bu
şərtləri müxtəlif sayda vermişlər. Ümumi ola
256
Dostları ilə paylaş: |