Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

III.

 

Qismən əks 

Qismən  əks 

hökmlər  -  Subyekt  və  predikatda  bərabər, 

kəmiyyətdə  xüsusi,  keyfiyyətdə  fərqli  olan  iki  hökmdən  ibarətdir 

ki,  dəfləri  qeyri-mümkündür.  Məsələn:  "Bəzi  planetlər  yerdən 

böyükdür";  "Bəzi  planetlər  yerdən  böyük  deyil"  və  "Bəzi  insanlar 

canlıdır";  "Bəzi  insanlar  canlı  deyil".  Bu  misallardan  birincisi  cəm 

olur,  ikincisi  isə  cəm  ola  bilmir.  Yəni  belə  hökmlərin,  yalnız  dəfi, 

qəti olaraq qeyri-mümkündür. 

Yenə  də  həndəsi  qayda  ilə  göstərmək  olar  ki,  belə  hökmlərin 

dəfi  mümkün  deyil  və  yalnız  birinin  yalan  ohnasmdan  o  birinin 

doğruluğu  çıxır.  Amma  biri  düzgün  olsa,  o  biri  qeyri-  müəyyən 

olacaq. 

Belə hökmlər də tərifə əsasən, yaimz aşağıdakılar ola bilər: 

İ=(-sp+) 

0=(-sp-) 

IV.

 

Tabeli: 

Tabeli 

hökmlər  -  Subyekt,  predikat  və  keyfiyyətdə  bərabər, 

kəmiyyətdə  isə  fərqli  olan  iki  hökmdən  ibarətdir  ki,  cəm  və  dəf 

olmaları 

mümkündür. 

Belə 

hökmlərdə 

isə 

ümuminin 

doğruluğundan xüsusinin doğruluğu və  xüsusinin yalan olmasm- 

dan  ümuminin  yalan  oknası  almır.  Amma  əgər  ümumi  yalan  və 

xüsusi doğru olsa, o biri qeyri-müəyyən olacaq. 

Qəti

 

müəyyən

 

Zidd

 

Əks

 

Qismən

 

Əks

 

Tabeli

 

+sp-l-

 

-sp-

 

+sp-

 

-

 

-spı+

 

+sp-

 

-spl-

 

+sp+

 

-

 

-sp-

 

-sp+

 

+sp-

 

-

 

-sp-

 

+sp+

 

-sp-

 

+sp-l-

 

-

 

-sp+

 

+sp-

 

263 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

Daha  da  asanlıq  üçün  "kvadrat  üsulu"nun  bu  dörd  növünü 

qarşılıqlı surətdə aşağıdakı kimi də göstərmək olar: 

 

SUALLAR: 

1.

 

Əqli nəticəyə öz ifadənizlə tərif verin. 

2.

 

Vasitəsiz və vasitəli əqli nəticənin fərqi nədir? 

3.

 

Vasitəli əqli nəticənin növləri haqqında nə bilirsiniz? 

4.

 

Bir  misal  üzərində  dərsdə  gələn  "üç  əsas  proses"!  ardial 

göstərin. 

5.

 

Vasitəsiz əqli nəticənin faydası nədir? 

6.

 

Allah-taala  tərəfindən  ədəd  oxu  üzərində  5  və  6  ədədləri 

arasında başqa bir tam ədədin yaradılması mümkündürmü? 

7.

 

Metafizik  filosoflar  deyir:  "Əgər  insanın  həqiqəti,  ruhu,  yalnız 

fiziki  bədəndirsə  və  ya  maddidirsə,  gərək,  o,  8  il  bundan  qabaqkı 

insanın  özü  olmadığını  hiss  etsin.  Çünki  hər  8  ildən  bir  hüceyrələrin 

yenisi  ilə  əvəz  olunması  əsasında  bədən  tamamilə  dəyişir.  Amma 

hamımız bilirik ki, biz hər zamanda özümüzük. Deməli, "İnsan və ruh, 

yalnız fiziki bədəndən ibarətdir, ya da maddidir." fikri yalandır". 

İndi  siz,  zidd  hökmlərdən  istifadə  edərək  insanın  həqiqətinin, 

ruhunun maddi yox, mücərrəd olduğunu isbat edin. 

264 

---

Formal Məntiq 

8.

 

"Hakim  məhkumdan  soruşur;  "Dünən  gecə  saat  2-də  harada 

idiniz?"  Məhkum  cavab  verir:  "Evimdə  idim".  Hakim:  "Elə  isə  ondan 

qabaqkı gecə saat 2-də cinayət törədilən yerdə olmusunuz." 

Yuxarıdakı dialoqda hakim, ziddən istifadə etmişdirmi? 

9.

 

İki  "əks"in  cəminin  qeyri-mümkünlüyünü  əvvəlki  dərslərdə 

verilmiş həndəsi yolla göstərin. 

10.

 

Nə üçün "əks" və "qismən əks", yalnız iki hökm olur? 

11.

 

A,  E,  İ,  O  arasında  hansıların  bir-birinə  "tabeli"  olmasını 

müəyyən edin. 

12.

 

Nə üçün "tabeli" hökmlərdə, yalnız ümuminin doğruluğundan 

xüsusinin doğruluğu və xüsusinin yalan olmasından ümuminin yalan 

olması alınır? 

13.

 

Müsabiqədə  iştirak  edən  iki  tərəfə  də  uğurlar  arzulamaq 

ziddiyyət deyilmi? 

14.

 

"Səməndər  cavandır"  və  "Səməndər  qocadır"  hökmləri  ziddir, 

yoxsa əks? 

265 

---

2-

 

CI DƏRS 

DƏYİŞMƏ VƏ 

QARŞILAŞDIRMA 

I.  Dəyişmə: 

"Dəyişmə"  ikinci  qisim  vasitəsiz  əqli  nəticədir. 

Burada dəyişmə dedikdə, subyekt və predikatm yerinin dəyişilməsi 

nəzərdə tutulur. 

Dəyişmə 

(qısa: D) - Yalnız tərəfləri verilən hökmün tərəflərinə 

əks,  keyfiyyəti  isə  onun  keyfiyyətinə  bərabər  olan  hökmdür. 

Həmişə  verilən  hökm  doğrudursa,  dəyişmə  də  doğrudur  və 

dəyişmə yalandırsa, verilən də yalandır. 

Burada  "tərəfləri"  ifadəsi,  belə  hökmlərə  şərti  hökmlərin  də 

daxil oknasmı göstərir. Yəni dəyişmə, yakuz qəti hökmlərə mənsub 

deyil. Məsələn: "Hər  bir  insan nitqə malikdir." Verilən, "Bəzi nitqi 

olanlar  insandır."  hökmü  isə  dəyişmədir.  "Əgər  insan  ağıllıdırsa, 

çıxış  yolu  tapacaq."  verilən,  "Hər  kim  çıxış  yolu  tapsa,  ağıllıdır." 

hökmü isə dəyişmədir. 

Dəyişmədə üç xüsusiyyət vardır: 

1.

 

Tərəflərin tərs mütənasibliyi 

2.

 

Keyfiyyətdə bərabərlik 

3.

 

Verilən  hökm  doğrudursa,  dəyişmə  də  doğru,  dəyişmə 

yalandusa, verilən hökm də yalandır. 

Bu  üç  xüsusiyyətə  əsasən,  hər  bir  qəti  müəyyən  hökmdən 

alman dəyişmə hökmü, kəmiyyətdə müxtəlif hallarda olacaq. 

267 

---