Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CI DƏRS DƏLALƏT Dəlalət
- "üç əsas sütun"
- "Demali, san da yaxşı dost de- yüsan"
- "dostumuz Hüseynin düşmənimizin yanında olması"
- Dostumuz Hüseyni çox istddiyimizddn hunu ona layiq görməmsyimiz, bizi bu yersiz fikirdən daşındıra bilər.
- Diqqət etsək, ruhi vəziyyətimizin və uyğunluğun bir-birinə təsiri olduğunu görərik. Çünki uyğunluğu zehnimiz yaradır
Məntiq ____________________________________________________________ Məntiqdə söz bəhsinə yer ayrümasınm səbəbi, "Məntiqin əhəmiyyəti" bəhsində adı çəkilən "zahiri nitq"lə "batini nitq"- tn sıx əlaqəsinə görə, yaxud da zahiri nitqin batini nitqdən (təfəkkürdən) qaynaqlandığı və batini nitqdə səhvlərə yol verildiyi üçündür. Təfəkkürün, istər mücərrədləşdirmə, istər düzgün tərif vermə, istər düzgün bölgü aparılması, istərsə də düzgün əqli nəticə, dəlilgətirmə məqamında zəruri təsəvvürlər və zəruri təsdiqlər düzgün dərk edilməlidir. Zəruri təsəvvür və təsdiqlər ze- hində məna və məfhum şəklində yer alır. Söz, insam məna və məfhuma, məfhum isə predmetə yönəldir (Diqqət). Məfhumları ifadə edən "söz'Tərdir. Təfəkkür zamam hər hansı bir sözün hansı mənada işləndiyi müəyyən edilməlidir. Xüsusilə də sözün ifadə etdiyi mənanm zehində, yoxsa zehin- dən kənarda olmasım aydınlaşdırmaq çox çətin olur. Buna görə də zehində formalaşan təsəvvürləri, məfhumları və təsdiqləri ifadə etmək üçün "söz" bəhsi məntiqdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 122
1-
DƏLALƏT Dəlalət Hər sözün bir mənaya dəlalət etdiyini nəzərə alsaq, gərək, xüsusilə dəlalətlə tamş olaq. Dəlalət nədir? Dəlalət neçə növə bölünür? Siz evdə ikən qapırun zəngi çalmdıqda, qapı arxasmda bir şəxsin olduğu qənaətinə gəlib, qapıya tərəf hərəkət edirsiniz. Bu hadisədə
vardır.
1.
Dəlalət edən (qapının zəngi) 2.
Dəlalət edilən (şəxs) 3.
Dəlalət (zəngi eşidərkən zehnin həmin şəxsə tərəf yönəlməsi) Zehnin, müəyyən halda olan obyekt üzərindən digər obyektə yönəlməsi şəklində baş verən idrak formasına dəlalət deyilir. Əvvəlki dərslərdə idrakdan damşdıq. Bunlardan hüzuri, hüsuli, təfəkkür, təsəvvür, təsdiq və s. kimi idrak formalarma işarə olundu. Bu dərslə tanışlıq zamam məlum olacaq ki, dəlalət də həmçinin idrak formasıdır. Dəlalət zamam, həqiqətən də, zehin fəaliyyətdə olur. İnsan bu fəaliyyət zamam öz zeh- nindəki dəyişikliyi hiss edir. Aşağıda da görəcəyik ki, belə bir hissetmə zamanı zehnə əlavə ünsürlər daxil olur. Bu da elə idrak prosesi deməkdir. 123
Məntiq. Uyğunluq İldırım səsi zehrıinizi qapı arxasmda bir şəxsin olması fikrinə yönəldə bilməz. Buna görə də dəlalət edənlə dəlalət edilən arasmda "uyğunluq" olmalıdır və mövcuddur. Bu uyğunluğun eyni dəlalət edənlə müxtəlif dəlalət edilənlər arasmda əlaqə yaratması mümkündür. Məsələn: yuxarıdakı misalda ola bilər ki, qapımn arxasmda heç kəs olmasm və zəng səsinin gəlməsi elektrik xətlərində qısa qapanmaya görə olsun. Bunun mümkünlü}di hamı tərəfindən qəbul edilir. Amma belə bir hadisə çox nadir hallarda baş verdiyinə görə və ya adətən, baş vermədiyinə görə, qapınm zəngi bizim zehnimizi qapı arxa- smdakı şəxsə yönəldir. Yəni zehnimiz qapı zənginin nə üçün quraşdırıldığına əsaslanaraq hökm verir (növbəti dərsdə qeyd ediləcəyi kimi, bu dəlalətlər "şərti"dir). Amma yaddan çıxarmaq olmaz ki, qapınm zəngi, başqa amillər nəticəsində də səslənə bilər. Zəngin səslənməsinə onlarla səbəb gətirmək olar. Başqa bir misal: Uzaqdan, dostumuz Hüseyni aramızda münaqişə olan bir nəfərlə görürük. Bu zaman dostumuz Hüseyn haqqmda zehnimizdə bir andaca: "Demali, san da yaxşı dost de- yüsan", - fikri yaranır. Bu təbii bir haldır. Çünki bizi buna uyğunluq qanunu sövq edir. Lakin sonradan Hüseynlə söhbətdən məlum olur ki, o, aramızda münaqişə olan şəxsin yanma onu tənbeh etməyə gedibmiş. Deməli, burada da dostumuzım həmin şəxsin yarımda olması səbəbinin müxtəlif variantlarım vermək olar. Hamısmda da uyğunluq şərtinə əməl olunmalıdır. Dördüncü fəsildəki "ümumi və xüsusi" mövzusu ilə bunu belə izah etmək olar: Məsələn, "maşm" məfhumunu nəzərdə tutsaq, onun müxtəlif nümunələrini göstərmək olar: paltaryuyan, paltartikən, işləməkdən yorulmayan bir insan, avtomobil, tokar dəzgahı və s. Bu zaman məntiqi olaraq deyirik ki, "maşm" ümumi məfhumdur. Yəni bir neçə nümunəyə dəlalət edir. Bu nəzərlə "dostumuz Hüseynin düşmənimizin yanında olması" 124
Zehin və Məntiq məfhumu da ümumi olacaqdır. Məlumdur ki, bu da eynilə "maşm" məfhumu kimi bir neçə şeyə dəlalət edə bilər. Məsələn, "Hüseyn tanımır deyə onunla söhbət edir", "Hüseyn onun yox, əksinə, o, Hüseynin yanma gəlib", "Dostumuz, yaxşı dost deyil", "Hüseyn onu hədələyir" və s. "Doshunuz düşmənimizin yarımda" məfhumu ilə bu dəlalət olunan variantlarm hamısı arasmda müəyyən uyğunluqlar var. Amma bu zaman zehrıimizm bu dəlalət edilənlərdən məhz "Dostumuz yaxşı dost deyil" fikrinə yönəlməsi isə bizim ruhi əhvalımıza, həmin an hansı halda olduğumuza bağlıdır. Əgər sadə düşüncəli rn- samqsa, zehnimizə ilk gələn şey omm xəyanəti olacaq. Yox əgər tez, tələsərək qərar verən insan deyiliksə, götür-qoy edə- niksə, zehnimizə onun xəyanəti haqqmda fikrin gəlməsinin qarşısı almacaq. Yaxud əgər dostumuzım sədaqətinə əminiksə, yenə xəyanət fikri bizdən uzaq olacaq.
əgər dostumuzun sadiqliyinə qəti olaraq əminiksə, heç ondan düşmənimizlə nə üçün görüşdüyünü belə, soruşmaya bilərik.
Demək olar ki, "cinayət axtarış" sahəsi də bu qanun əsasm- da fəaliyyət göstərir. Həmin sahənin işçiləri bu qanundan daha çox istifadə edirlər. Amma bir fərqlə ki, onlar bu qanunu həmişə praktiki şəkildə icra edirlər. Yəni zehinləri bu qanunun nəzəriyyəsinə diqqət etmədən birbaşa cinayətin kim ilə, nə ilə 125
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|