83
verilmir. İnsan azadlığa müəyyən mərhələlərdən
keçdikdən sonra tədricən nail ola bilər.
Hegel fəlsəfəsində təfəkkürün özü-özündə
qapanıb qalması onun fəlsəfi sisiteminin ən böyük
qüsuru olmuşdu. Dialektik inkişaf mahiyyət etibarilə
qapalı dairə üzərində hərəkətdən ibarət olmuşdur.
Əgər Kainatda təbiət və insanı ayrı hesab edirsə,
Hegel fəlsəfi sistemində təbiət və insan, subyekt və
obyekt, ideal və real eyniyyət prinsipinə, şüarına
əsaslanır.
Hegel psixofiziki problemə də yaxınlaşaraq,
ölüm və ölüməzlik haqqında da fikirlərini irəli
sürürdü. Psixofiziki problemi yəni, ruh və bədənin
qarşılıqlı təsiri problemini «Ruh fəlsəfəsi» əsərində
ortaya qoyan filosof onun həlli yollarını araşdırırdı.
Təkcə ruhi varlıq deyil, fiziki varlıq da olan insan
bədənində fiziki və cismani olan tərəf sonlu, cismani
təkcəliyi ilə ruhi subsansionallıq arasında hər bir
insanda öz təcəssümünü tapan ziddiyyət yaranır və bu
ziddiyyətdən ölüm yaranır, ziddiyyətin həlli kimi
ölüm meydana çıxır.
Azadlığı dərk olumuş zərurət sayan Hegel, ilk
dəfə zərurət və təsadüf anlayışlarını bir-birinə qarşı
qoyaraq indeterminizm mövqeyindən çıxış edirdi.
Hegelə görə təsadüfi olan hər bir əlaqə səbəbsiz baş
vermir, sadəcə olaraq özü-özündən izah edilə bilmir.
«Ruh fəlsəfəsi»ndə gördüyümüz kimi Hegel
təzahürlər dünyasının mahiyyətlər dünyasında üzə
çıxmasına inanırdı. «Gerçək olan hər şey əqlə
84
uyğundur, əqlə uyğun olan hər şey gerçəkdir» kimi
məşhur müddəasını irəli sürən Hegel inkişaf sayəsində
əvvəllər əqlə, gerçəyə uyğun olan hər bir şeyin qeyri
gerçək olmasına inanırdı. Öz zəruriliyini, yaşamaq
hüququnu və əqlə uyğunluğunu itirən, ömrü bitmiş
olan gerçəkliyin yerini yeni yaşamağa qadir olan
gerçəkilik tutur.
Özündə varlıq kimi, özü-özündə var olan ruh
kimi göstərən Hegelin fikrincə ruhun mənası onun
azadlığında, özündən kənarda yerləşən materiyanın
məqsədini isə onun azadlığında görürdü.
«Cəmiyyət öz keçmişindən hər zaman gülərək
ayrılır» deyən Hegel bu fikiri bəlkə də özündən sonra
özü haqqındakı düşüncələlərə şamil etməmişdi. Lakin,
bi danılmaz fakdır ki, Hegelin fəlsəfəsindən çıxan
nəticələrə bir sıra məşhur filosoflar öz subyektiv
fikirlərini, rəy və iradlarını bildirmişlər.
Hegelin dialektik inkişaf sistemini yaratması və
onun cəmiyyətin əsasında iqtisadi münasibəttlərin
durması haqqında fikirləri marksizm fəlsəfəsinini
yaranmasına təkan vermişdir.
Hegel fəlsəfi sisteminin müsbət və mənfi
cəhətlərini göstərən olk məşhur filosof onun şagirdi
Feyerbax olmuşdur. İdealizimlə dinin əlaqəsini
göstərən Feyerbax Hegel fəlsəfəsinin müsbət cəhəri
olan, onun dialektikasının da inkarını verərək onu
rədd edirdi.
Antik dövr fəlsəfəsinin, xüsusilə də Platonun və
Aristotelin, fransız marifçilərinin təsiri Hegel
85
fəlsəfəsinə ciddi bir formada təsir etmişdi. Platonun
dövlət haqqındakı ideyaları, Aristotelin ruhun
bədəndən üstün olması haqqında və dialektik
kateqoriyalar haqqında olan fikirlər Hegelin baxışları
ilə üst-üstə düşür və vəhdət təşkil edirdi.
Hegel fəlsəfə sahəsindəki xidmətlərdən biri də
ilk dəfə olaraq “inkar» terminini fəlsəfəyə gətirərək,
«inkarı inkarı» ümumi dialektik qanun şəkilində
fəlsəfəyə tətbiq etməsi olmuşdur. Əsası Aristotel
tərəfindən qoyularaq dialektikada tətbiq olunan
kateqoriya anlayışına münasibətdə əgər Marks üç cüt
kateqoriya ilə çıxış edirdisə, Hegel altı cüt
kateqoriyanın olduğunu nümayiş etdirirdi.
J. J. Russo (1712-1778), F. M. A. Volter (1694-
1778), Ş. L. Monteskyo (1689-1755) kimi fransız
maarifçilərinin inqilabi-demokratik fikirləri ilə bağlı
olan Hegel bu filosoflar işərisində J. J. Russoya
üstünlük verirdi. Bunun təsiri nəticəsində Hegel
əsərlərində xüsusilə də «Ruh fəlsəfəsi» əsərində
Russodan sitat gətirirdi. Marksın sözlərilə desək
«fransız inqilabının alman nəzəriyyəsini» tapmağa
cəhd göstərirdi.
Əgər biz fəlsəfə tarixinə nəzər salmış olsaq
görərik ki, Hegel fəlsəfəsinə ən layiqli qiyməti o
dövrdə digər məşhur alman filosofu F. Engels
vermişdir. Engels qeyd etmişdi ki, əgər Hegel
fəlsəfəsi olmasa idi, alman elmi sosializimi yarana
bilməzdi. Hegelin dahiliyini nəzərə çatdırmaq üçün
Hegelə əks cəbhədə duran materialist filosofların bir
86
idealist filosof haqqında nə düşündüyünü göstərmək
olardı. Hegel haqqında demək olar ki, ondan sonra
meydana çıxan bütün materialist və idealist filosoflar
onun haqqında yüksək fikirdə olmuş və Hegelin təsir
hədəfindən çox da uzağa düşə bilməyiblər.
İdeya cəhətdən ateist və materialist olmuş,
Hegelin ən məşhur şagirdi, alman klassik fəlsəfəsinin
son nümayəndəsi olan L. Feyerbax (1804-1872)
yazırdı ki, «mən öz müəllimimi yarım il dinlədikdən
sonra müəyyən etdim ki, mənə teologiya, ilahiyyat
yox yalnız və yalnız fəlsəfə gərəkdir. Mən xəyalçı
deyil, oxumalıyam! Mənə etiqad deyil təfəkkür
gərəkdir.» O, özünün dünyanı və təfəkkürü dərk
etməsində Hegelin təsiri olduğunu vurğulayaraq
yazırdı ki, «Qəribədir ki, yalnız quru və soyuq
mütəfəkkir məni şagird və müəllim arasındakı
səmimiyyəti anlamağa məcbur etdi.»
Fəlsəfə tarixinin inkişafında iki mərhələni:
1)antik yunan fəlsəfəsi, 2) klassik alman fəlsəfəsini
fərqləndirən Engels əgər yunan fəlsəfəsinin nəhəng
nümayəndəsi kimi Aristoteli göstərirdisə, dəfələrlə
söz açdığı klassik alman fəlsəfəsində Hegeli
fərqləndirirdi.
«Ruh fəlsəfəsi» əsərində ruhun özünə
qayıdışını, spiralvari hərəkətini göstərən Hegelin
yaradıcılığı təkcə ruhun inkişaf formalarını izləməklə
qalmır. Əksinə olaraq Hegel çox geniş və hərtəfli
yaradıcılıqla məşğul idi. Çox geniş fəlsəfi
ümumiləşdirmələr aparmaq üçün təbiətşünaslıqla
Dostları ilə paylaş: |