Reja: Biznesni tashkil etish tartibi

BIZNESNI TASHKIL ETISH TARTIBI

Reja:
1.Biznesni tashkil etish tartibi;
2.Biznesni tashkil etishning xususiyatlari va ularning mazmuni;
3.Biznesni davlat tomonidan moliyaviy qo‘llab quvvatlash;

O‘zbekiston Respublikasining mulkchilik to‘g‘risidagi, biznes faoliyatilar to‘g‘risidagi, xususiylashtirish va davlat tasaruffidan chiqarish to‘g‘risidagi va boshqa bir qator me’yoriy xujjatlarda ko‘p ukladlilik asoslari belgilanib, ular mulkchilikning barcha shakllarining teng huquqliligini qaror toptirish, mulkdorlarning huquqlarini qat’iy himoyalanishi, xususiy mulkni yanada himoya qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish va chet el investitsiyalarini jalb etishga qaratilgandir. Tovar-pul munosabatlari rivojlanayotgan va boshqariladigan bozor sharoitida mulkchilikning barcha shakliga mansub biznes faoliyatilarni barpo etish, ular faoliyatining, ularni qayta tashkil etish va tugatishning umumiy xuquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari mazkur me’yoriy xujjatlarda keng yoritib berilgan. “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi Qonunida belgilab qo‘yilgan mulk shakllariga muvofiq quyidagi turdagi biznes faoliyatilarga bo‘linadi:

-O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining, shuningdek ajnabiy fuqarolarning individual (xususiy) mulkiga asoslangan biznes faoliyati;
-jamoa mukiga asoslangan jamoa, oila, maxalla, ishlab chiqarish kooperativlari; kooperativlarga qarashli, aksiyali jamiyatlarga, mas’uliyatli cheklangan jamiyatlarga, o‘zga xo‘jalik jamiyatlari yoki shirkatlariga qarashli; jamoat tashkilotlarining, diniy tashkilotlarining va jamoa mulkchiligining boshqa shakllariga asoslangan biznes faoliyati;
-davlat mulkiga asoslangan respublika davlat, Qoraqalpog‘iston respublikasi davlat korxonalari, kichik va xususiy, viloyatlararo, viloyat, tumanlararo, tuman, shaxar davlat korxonalari, kichik va xususiy biznes faoliyatlarining boshqa turlari;
-to‘la yoki ulush qo‘shib ishtirok etishga asoslangan (qo‘shma biznes faoliyatilar) respublika mulki, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, ajnabiy xuquqiy shaxslar, firmalar va davlatlar mulki bo‘lgan biznes faoliyati;
-mulkchilikning aralash shakllariga asoslangan biznes faoliyati.
Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, biznes faoliyati ishlovchilar soniga qarab kichik biznes faoliyatilar jumlasiga kiritilgan, bunday biznes faoliyatilarni barpo etish va ular faoliyatining o‘ziga xos jixatlari, maqomi, ularni ro‘yxatga olish shartlari, shuningdek biznes faoliyatilarni bu turga kiritish tartibi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar mahkamasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi tomonidan tartibga solinadi.
Kichik va xususiy tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, uni rivojlantirishning xuquqiy asoslari, shuningdek rag‘batlantirish yo‘llari “O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida” (1991 yil 15 fevral) va “Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish to‘g‘risida”gi (2005 yil 21 sentyabr) Farmonlarda o‘z aksini topdi. Mazkur qonunlar tadbirkorlikning iqtisodiy va xuquqiy mustaqilligiga kafolat beradi, ularning huquq va ma’suliyatini aniqlaydi, tadbirkorlarning boshqa biznes faoliyatilari davlat boshqaruvi idoralari bilan munosabatlarini tartibga soladi. Bundan tashqari, fuqarolarning tadbirkorlik qobiliyatini butun choralar bilan ishga solish, ularning ishbilarmonligini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirishning xuquqiy kafolatlrini belgilash asosida bozor munosabatlarini jadallashtirishga qaratilgandir. Tadbirkorlik to‘g‘risidagi me’yoriy xujjatlar mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllarini erkin tanlash, bu shakllarning tenghuquqlilik asosida amal qilishi, o‘zaro hamkorlik va erkin raqobatlashuv ta’minlanadigan sharoitlarning yaratilishiga kumaklashadi. Tadbirkorlikning o‘zi- uning faoliyatini amalga oshirish asoslari va rivojlantirishning asosiy qoidalari nimalardan iborat?
Tadbirkorlik-mulkchilik sub’ektlarining foyda olish maqsadida tavakkal qilib va mulkiy javobgarligi asosida, amaldagi qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishidir.
O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik:
-tadbirkorning shaxsiy mol-mulki asosida;
-tadbirkorning boshqa fuqarolar va yuridik shaxslar, shu jumladan ajnabiy fuqaroalar xamda yuridik shaxslarning mol-mulklarini turli shakllarda jalb etishi asosida;
-tadbirkorning davlat va jamoat tashkilotlari mol-mulklaridan foydalanishi asosida;
-yuqorida qayd etilgan shakllarni qo‘shib olib borish asosida amalga oshiriladi.
Tadbirkorlik faoliyatning va mulkdor bilan bo‘lgan munosabatlarning xarakteridan kelib chiqqan xolda tadbirkorlik faoliyati mulkdor tomonidan ham, xo‘jalikni to‘liq yuritish huquqi asosida (ana shu chegaralari mulk egasi tomonidan belgilangan xolda) mulkdorning mol-mulkini idora qiluvchi sub’ekt tomonidan ham amalga oshiriladi. Har qanday shakldagi tadbirkorlik mulk egasining ishlab chiqarish jarayonida shaxsan bevosita ishtirok etishiga va boshqa fuqarolarning mexnatini qo‘llash yo‘li bilan foydalanishiga asoslanadi.
Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
-qonun bilan taqiqlanmaydigan har qanday tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda tadbirkorning o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkdan foydalanish erkinligi;
-tadbirkorning xo‘jalik faoliyatini yuritishdagi va faoliyat maxsulini taqsimlashdagi mustaqilligi;
-tadbirkorning barcha turdagi ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatini yuritishda, mulk shakllaridan qat’iy nazar, qonun oldida teng huquqliligi;
-tadbirkorlikni amalga oshirish vva xodimlar yollashning ixtiyoriyligi;
-daromad olishning manbalari va usullari qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, solik idoralari xuzurida xisob berishning asoslov (deklarativ) shakli, tadbirkorlarning daromadlarini yashirib qolganlik (pasaytirib ko‘rsatganlik) uchun O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan moddiy javobgarligi.

II . Biznesni tashkil etishning xususiyatlari va ularning mazmuni.

Biznes faoliyatini amalga oshirish uchun biznes sub’ekti biznes tashkilotlari(shirkatlarini) tuzadi. Biznes tashkilotlarini (shirkatlarini) tuzish, ularning faoliyatini ko‘rsatishi, ularni qayta tashkil etish va tugatishning umumiy xuquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasidagi Biznes faoliyatilar to‘g‘risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi.
Tadbirkorlik, biznes faoliyatilarini barpo etish va uni ro‘yxatdan o‘tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Biznes faoliyatini barpo etishning umumiy shart-sharoitlari:
a)biznes faoliyati mol-mulk egasi yoki u vakil qilgan idora, tashkilot qaroriga muvofiq, yo bo‘lmasa ta’sis etuvchilar guruhi va ayrim ta’sis etuvchi shaxslar qarori bilan ushbu hamda O‘zbekiston Respublikasi boshqa qonun xujjatlarida kuzda tutilgan tartibda barpo etiladi;
b)biznesda ishlab turgan biznes faoliyatilar tarkibidan bitta yoki bir nechta tarkibiy bo‘linmaning shu bo‘linma mexnat jamoasi tashabbusi bilan ajralib chiqishi natijasida, agar bunday ajralib chiqish uchun biznes faoliyati mol-mulk egasining (u vakil qilgan idora, biznes faoliyati va tashkilotning) roziligi bo‘lsa va biznes faoliyati ilgari o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishi ta’minlansa tuziladi;
v) biznes faoliyatini barpo etish va uning faoliyati uchun er uchastkasi, boshqa tabiat resurslari talab qilinadigan xollarda ulardan foydalanishga ruxsatnomani hokimiyat idorasi, tegishli qonun xujjatlarida kuzda tutilgan xollarda esa ekologiya ekspertizasining ijobiy xulosasi bo‘lgan taqdirda tabiatdan foydalanuvchi tegishli boshlangich tashkilot tomonidan ham beriladi. Er uchastkasi va boshqa tabiat resurslarini berish rad etilganida O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlarida kuzda tutilgan tartibda shikoyat qilinishi mumkin;
g) biznes faoliyati davlat ro‘yxatidan o‘tgan kundan boshlab barpo etilgan deb hisoblanadi va xuquqiy shaxs huquqini oladi.
Biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi:
a) biznes faoliyati agar O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlarida o‘zgacha tartib kuzda tutilgan bo‘lmasa, biznes faoliyati joylashgan erdagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi. Biznes faoliyati davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar O‘zbekiston Respublikasi yagona davlat reestriga kiritish uchun 10 kun muddat ichida Moliya vazirligiga xabar qilinadi;

b) biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun tegishli mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasi bu biznes faoliyatini barpo etish to‘g‘risidagi qaror, ustav hamda me’yoriy xujjatlarda belgilab qo‘yilgandek ro‘yxat bo‘yicha boshqa xujjatlar taqdim etiladi;

Biznes faoliyati tegishli mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasiga zarur xujjatlar ilova qilinib ariza topshirilgan paytdan boshlab o‘zog‘i bilan 30 kunda davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi;
v) biznes faoliyatini barpo etishning O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibi bo‘zilganligi, shuningdek ta’sis xujjatlari qonun talablariga mos kelmasligi sabablariga ko‘ra biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish rad etilishi mumkin.
Biznes faoliyatilar zarur xujjatlarni taqdim etgan taqdirda, mahalliy davlat hokimiyati organlari ularni ro‘yxatga olishni rad etishga yoki ro‘yxatga olish uchun qo‘shimcha shartlar belgilashga haqli emaslar. Agar biznes faoliyati belgilangan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan bo‘lmasa yoki ta’sis etuvchi biznes faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilganligi sabablarini asossiz deb hisoblasa, u sudga murojaat qilishi mumkin. Sud biznes faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilganligini asossiz deb topsa, bu xol biznes faoliyatini ro‘yxatdan o‘tkazmagan mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasining moddiy javobgarligi (sud chiqimlaridan tashqari) sabab bo‘ladi. Moddiy javobgarlikning miqdori sud tomonidan aniqlanadi va qonunda belgilangan tartibda undirib olinadi.
g) biznes faoliyatini davlat ro‘yxatidan o‘tkazganlik uchun undan O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilab qo‘yiladigan miqdorida haq olinadi. Olingan mablag‘ mahalliy hokimiyat va boshqaruv idorasi tomonidan biznes faoliyati ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi tuman, shaxar, shaxardagi tuman byudjetiga o‘tkaziladi.
Biznes faoliyatining ustav asosida ish olib borish tartibi.
Biznes faoliyati ustavida quyidagilar belgilab qo‘yiladi:
-biznes faoliyatining nomi, uning qaerda joylashganligi;
-faoliyat turi va maqsadlari;
-uning boshqaruv va nazorat organlari, ularning vakolatlari;
-biznes faoliyati mol-mulkini tashkil etish va foydani (daromadni) taqsimlash tartibi;
-biznes faoliyatini qaytadan tashkil etish va uning faoliyatini tuxtatish shartlari.
Ustavga biznes faoliyati faoliyatining xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan, qonunlarga zid kelmaydigan o‘zga qoidalar ham kiritilishi mumkin.
Biznes faoliyatini boshqarishni tashkil etishning umumiy qoidalari.
Biznes faoliyati o‘z ustaviga muvofiq boshqariladi. Biznes faoliyati boshqaruv strukturasi, shakli va uslublarini mustaqil aniqlaydi, shtatlarni belgilaydi. Mulkdor biznes faoliyatini bevosita yoki o‘zi vakolat bergan idoralar orqali boshqaradi. Mulkdor yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi sub’ekti yoxud u vakolat bergan idoralar ana shu huquqlarni biznes faoliyati kengashiga (idorasiga) yoki bo‘lmasa biznes faoliyati ustavida kuzda tutilgan hamda mulkdor va mexnat jamoasi manfaatlarini ifoda etadigan boshqa idoraga topshirishi mumkin. Biznes faoliyati raxbarini yollash (tayinlash, saylash) va bo‘shatish biznes faoliyati mulki egasining yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi sub’ektining huquqi bo‘lib, bu huquqni ular bevosita, shuningdek o‘zlari vakil qilgan idoralar orqali yoki biznes faoliyatini boshqarish huquqi berilgan biznes faoliyati kengashi, boshqaruvi yoxud boshqa idoralar orqali amalga oshiradilar.
Biznes faoliyatining mexnat jamoasi, uning vakolatlari.
O‘z mexnati bilan biznes faoliyatida mexnat shartnomasi (bitim, kelishuvi), shuningdek xodimning biznes faoliyati bilan mexnat munosabatlarini tartibga soluvchi boshqa shakllar asosida qatnashuvchi barcha fuqarolar shu biznes faoliyatining mexnat jamoasini tashkil etadilar. Biznes faoliyatlari mexnat jamoasi vakolatlarini amalga oshirishning asosiy shakli uning umumiy yig‘ilishi bo‘lib hisoblanadi. Umumiy yig‘ilish: biznes faoliyati mol-mulkini sotib olish bilan bog‘liq masalalarni, biznes faoliyati ma’muriyati bilan jamoa shartnomasi (bitimi) tuzish zarurligi to‘g‘risidagi masalani, o‘z xodimlari uchun qo‘shimcha otpuskalar,
qisqartirilgan ish kuni va ishlab topilgan xamda iste’molga sarflanadigan mablag‘lar doirasida boshqa ijtimoiy imtiyozlar belgilaydi.
Jamoa shartnomasi.
Jamoa shartnomasi hamma turdagi biznes faoliyatlarda tuzilishi mumkin va u amaldagi qonunlarga zid bo‘lmasligi lozim. Biznes faoliyatidagi ishlab chiqarish va mexnat munosabatlari, mexnatni muxofaza qilish, jamoaning ijtimoiy taraqqiyoti va jamoa a’zolarinig salomatligi masalalari jamoa shartnomasi (bitimi) bilan tartibga solinadi. Jamoa shartnomasi (bitimi) tuzish yoki uni bajarish chog‘ida kelishmovchilik chiqqan taqdirda bu kelishmovchilik qonun xujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.

Tadbirkorning huquqlari. U quyidagilardan iborat:

-mamlakat territoriyasida yashovchi va faoliyat yurituvchi har bir fuqaro xo‘jalik yurituvchi boshqa sub’ektlar bilan teng asoslarda qonunlarda belgilangan shartlarga rioya qilgan xolda biznes faoliyatlarni vujudga keltirish, ta’sis etish, sotib olish va qayta tuzish yo‘li bilan tadbirkorlik faoliyatini boshlash va davom ettirishi;
-bu faoliyatni bajarish uchun boshqa yuridik shaxslar va fuqarolarning mol- mulki hamda pul mablag‘larini ixtiyoriy asoslarda jalb etishi, xodimlarni mustaqil yollash va ishdan bo‘shatishi;
-tadbirkorlikdan qonunlarda belgilangan tartibda soliq solinadigan cheksiz miqdorda shaxsiy daromad orttirishi, ijtimoiy ta’minlanish va ijtimoiy sug‘urta qilinish huquqlariga egadirlar.
Tadbirkor yoki u vakil qilgan shaxslar xo‘jalik yurituvchi boshqa sub’ektlarning har qanday hatti-harakatlari va tadbirkorga kilayotgan da’volari hamda belgilangan tartibda beriladigan jazo choralari ususida baxslashishga haqli, qonunlarga muvofiq hech sussiz qo‘llanadiganlari bundan mustasnodir.
Tadbirkorning majburiyatlari. U quyidagilardan iborat:
-tadbirkor amaldagi qonunlardan hamda o‘zi tuzgan bitimlardan kelib chiqadigan barcha majburiyatlarni bajarishi;
-yollanib ishlayotgan xodimlar bilan qonunlarga muvofiq mexnat shartnomalari (bitimlar) tuzishi, yollanib ishlayotgan xodimlarni ijtimoiy va tibbiy sug‘urta qilishi;
-ishga jalb etilgan barcha xodimilar bilan tuzilganbitimga muvofiq, biznes faoliyatining moliyaviy axvolidan qat’iy nazar, to‘la hisob-kitob qilishi;
-maxsus bilim va ko‘nikma talab qilinadigan ishlarga faqatgina zarur tayyorgarlikka ega, kasb-kori jixatidan yaroqli va tegishli ma’lumotga ega bo‘lgan shaxslarnigina jalb etishi muqarrardir.
Tadbirkorning ma’suliyatlari.
Soliq va kredit majburiyatlarining, tuzilgan bitimlarining ijrosi, boshqa sub’ektlarning mulkiy huquqlarni buzganligi, bexatar mexnat sharoitlariga rioya etmasligi, iste’molchilarga odamlarning salomatligiga zarar etkazadigan maxsulot etkazib berganligi, atrof-muxitga zarar etkazganligi, yakka xokimlikka qarshi qonunlarni buzganligi uchun, tadbirkor o‘z mol-mulk doirasida amaldagi qonunlarga muvofiq javobgar bo‘lib hisoblanadi. Mulkiy da’volar tadbirkorning merosxurlariga xam taalluqli bo‘ladi, lekin ular meros qilib qoldirilgan mol-mulk hajmidan oshmasligi zarur.
Moliya va kredit munosabatlari.
Foyda, amortizatsiya ajratmalari, qimmatli qog‘ozlarni sotishdan tushgan pul, mexnat jamoasi a’zolarining, biznes faoliyatilar, tashkilotlar,
fuqarolarning pay va o‘zga badallari, shuningdek, boshqa tushumlar biznes faoliyati moliyaviy resurslarini tashkil etuvchi manbalardir. Biznes faoliyati tijorat shartnomasi asosida bank kreditidan, boshqa biznes faoliyatilarning kreditlaridan ham foydalanadi. Tadbirkor pul mablaglarini saqlash hamda barcha turdagi hisob-kitob, kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun biznes faoliyati ro‘yxatga olingan joydagi har qanday bankda, boshqa joydagi bankda esa- shu bankning roziligi bilan hisob-kitob raqamlari va boshqa hisob raqamlari ochishi ham mumkin. Ish haqi to‘lash va byudjetga to‘lovlar barcha biznes faoliyatilar uchun birinchi galdagi to‘lovi bo‘lib hisoblanadi. Xisob-kitoblarning boshqa turlarini biznes faoliyati kalendar tartibiga muvofiq amalga oshiradi. Biznes faoliyati xaridor (iste’molchilar)ga qarzga olingan mablag‘ uchun foyda to‘lash tartibida qarzga maxsulot etkazib berishi, ishni bajarishi va xizmat ko‘rsatishi mumkin. Bunday savdo bitimlarini rasmiylashtirish uchun Biznes faoliyati xo‘jalik oborotida vekselni qo‘llashi mumkin. Biznes faoliyati foiz to‘lash sharti bilan boshqa Biznes faoliyatilarga kredit berishi ham mumkin. Hisob-kitob qilish yuzasidan o‘z majburiyatlarini muntazam bajarmaydigan Biznes faoliyati bank tomonidan to‘lovga qobiliyatsiz deb e’lon qilinishi mumkin. Bunday Biznes faoliyatilarga ta’sir o‘tkazish choralari va ularni qo‘llash tartibi banklar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlariga muvofiq belgilanadi.
Biznes faoliyati faoliyatini nazorat qilish tartibi.
Biznes faoliyatining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati mulkdorning tashabbusi bilan va bir yilda ko‘pi bilan bir marta taftish kilinishi mumkin. Me’yoriy (qonun) xujjatlari bilan Biznes faoliyatilar faoliyatining ayrim jixatlarini tekshirish vazifasi yuklangan solik va boshqa davlat idoralari bunday tekshiruvlarni zarurat tug‘ilganida va kat’iyan uz vakolatlari doirasida amalga oshirishlari mumkin. Biznes faoliyati uz navbatida, ana shu idoralarning vakolatiga kirmaydigan

masalalar yuzasidan mazkur idoralarning talablarini bajarmaslikka va nazorat soxasiga kirmagan materiallar bilan ularni tanishtirmaslikka haqlidirlar. Barcha turdagi tekshiruvlar va taftishlar Biznes faoliyatining normal faoliyat yuritishlariga, ishlashlariga xalakit bermasligi kerak. Taftishlar va tekshiruvlarning natijalari uz vaqtida Biznes faoliyatiga xabar qilinadi.

III. Biznesni davlat tomonidan moliyaviy qo‘llab quvvatlash.
Davlat kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlari xamda qonuniy manfaatlariga rioya etilishini kafolatlaydi, erkin raqobat uchun shart-sharoit yaratadi, moddiy, moliyaviy, mexnatga oid va boshqa resurslardan foydalanishda teng imkoniyatlarni ta’minlaydi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlarining kichik va xususiy tadbirkorlik masalalariga oid, hamma uchun majburiy bo‘lgan normativ xujjatlari tegishlicha Adliya vazirligida, uning mahalliy organlarida xuquqiy ekspertizadan o‘tkazilishi, davlat ro‘yxatiga olinishi zarur, bu xujjatlar ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi. Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatining xizmat yoki tijorat siri bo‘lgan axborotlarning himoya qilinishi kafolatlanadi. Davlat organlari va boshqa organlarning, ulardagi mansabdor shaxslar va xodimlarning, me’yoriy xujjatlarida nazarda tutilgan xollarni istisno etganda, kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga aralashuviga yo‘l qo‘yilmaydi. Davlat organlari yoki boshqa organlarning hamda ulardagi mansabdor shaxslarning kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlarini buzuvchi hatti harakatlari(qarorlari) ustidan sud tartibida shikoyat qilinishi ham mumkin.
SHuni ta’kidlash lozimki, davlat organlari yoki boshqa organlarning yoxud ulardagi mansabdor shaxslarning hatti-harakatlari (qarorlari) tufayli kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektiga etkazilgan zarar, boy berilgan foydani qo‘shgan xolda, shu organlar tomonidan qonuniy ravishda qoplanadi. Zararni qoplash to‘g‘risidagi nizolarni fakat sud organlari tomonidan belgilangan tartibda hal etiladi. Davlat tomonidan kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining mol-mulki olib qo‘yilishiga yo‘l qo‘yilmaydi, qonun xujjatlarida belgilangan hollar va tartibda olib qo‘yish bundan mustasnodir. Kichik va xususiy tadbirkorlikni shakllantirish, rivojlantirish jarayonlarini tartibga solish va rag‘batlantirish davlat tomonidan normativ-xuquqiy negizni takomillashtirish, infrastrukturani shakllantirish hamda kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati uchun shart-sharoit yaratish asosida iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu borada mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z vakolatlari doirasida:
-kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun mahalliy soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha imtiyozlar belgilaydi;
-kichik va xususiy tadbirkorliknp rivojlantirishning xududiy dasturlarini ishlab chiqadilar;
-kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlaydilar.
Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish Vazirlar Mahkamasi va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ishlab chiqiladigan kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning davlat hamda xududiy dasturlariga muvofiq amalga oshiriladi. Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning davlat va hududiy dasturlari bozor infrastrukturasini vujudga keltirishni, qo‘lay tadbirkorlik muxitini shakllantirishni hamda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni iqtisodiy rag‘batlantirish tadbirlarini o‘z ichiga oladi. Dasturlarni moliyaviy ta’minlash kichik va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
fondlari, xalqaro dasturlar bo‘yicha, xususiy va boshqa manbalardan jalb etilgan mablag‘lar hisobiga amalga oshiriladi.
Kichik va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash fondlari tomonidan ajratiladigan mablag‘lar quyidagi maqsadlar uchun beriladi:
-kreditlar, shu jumladan imtiyozli kreditlar berish asosida investitsiya loyihalarini moliyaviy ta’minlash;
-ustav sarmoyasida ishtirok etish;
-maslaxat va axborot xizmatlari ko‘rsatish shaklida texnik jihatdan ko‘maklashish;
-infrastrukturani rivojlantirishga ko‘maklashish;
-olinayotgan kreditlar uchun kafolatlar, majburiyatlar va kafilliklar berish yo‘li hamda qo‘llab-quvvatlashning boshqa shakllari bilan kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini rivojlantirishni rag‘batlantirish uchun hosil qilinadi.
Qishloq joylardagi kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini, shuningdek raqobatbardosh va eksportga muljallangan maxsulotlar ishlab chiqarish va shunday xizmatlar ko‘rsatish yuzasidan kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini barpo etish kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirishning ustuvor yunalishlari bo‘lib hisoblanadi. Kichik va xususiy Biznes faoliyatilarni barpo etishda davlat tasarrufidan chiqarilayotgan va xususiylashtirilayotgan asosiy fondlar qiymatining imtiyozli indeksatsiyasi qo‘llaniladi. Qishloq joylardagi kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari imoratni ijaraga olish yoki sotib olishda, savdo va xizmat ko‘rsatish soxasi ob’ektlarini ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda sotib olishda brinchi navbat huquqiga egadirlar. Davlat boshqaruv organlari kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari zamonaviy uskuna va texnologiyalar olishga, texnoparklar,
lizing Biznes faoliyatilari, biznes inkubatorlar, ishlab chiqarish- texnologiya markazlari va infrastrukturaning boshqa ob’ektlari tarmogini barpo etishga yordam berish yuzasidan tadbirlar ishlab chiqilishi va amalga oshirilishini ta’minlaydilar, ixtisoslashgan ulgurji bozorlar, yarmarkalar barpo etish va tashkil etishda yordamlashadilar. Davlat boshqaruv organlari maxsulotlar xarid etish va etqazib berish, xizmatlar ko‘rsatish uchun shartnomalarni tuzish vaqtida buyurtmalarni tanlov asosida kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga taksimlab berishlari xam mumkin. Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uz maxsulotlari va xizmatlarini, mavjud talab-extiyojlardan kelib chiqib erkin baxolarda realizatsiya qiladilar.
Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlaridan, shu jumladan Qishloq joylarda faoliyat olib borayotgan yoki raqobatbardosh va eksportga muljallangan maxsulot ishlab chiqarish bilan shugullanayotgan kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun birmuncha nokulayrok sharoitlarni yuzaga keltiradigan uzgartishlar kiritilgan taqdirda, mazkur sub’ektlardan keyingi 2 yil davomida ular davlat ro‘yxatidan o‘tkan paytdan amalga bo‘lgan qonun xujjatlariga muvofiq solik undiriladi. Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari ishlab chiqarish chikimlariga muljallangan xarajatlarga kiritib, asosiy ishlab chiqarish fondlarining tezlashtirilgan amortizatsiyasini tegishli asosiy fondlar uchun belgilangan normadan 2 martadan ko‘proq oshib ketmaydigan mikdorda kullanishga haqlidir. Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari 3 yildan ko‘proq muddat davomida ishlatilib, amortizatsiya ajratmalari ajratib kelingan asosiy fondlar dastlabki qiymatining 50 foiziga kadarini xisobdan chiqarishga haqlidirlar. Kichik yoki xususiy Biznes faoliyati ishga tushgan paytdan e’tiboran 2 yil utgunga kadar uz faoliyatini tugatgan taqdirda Qo‘shimcha ravishda xisoblab chiqarilgan (tezlashtirilgan) amortizatsiya summasi kichik yoki xususiy Biznes faoliyatining balans foydasi ko‘payishi xisobiga qaytariladi. Kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga imtiyozli kreditlar berish maxsus fondlarning ixtisoslashtirilgan agentliklari tomonidan sugo‘rta polisi asosida amalga oshiradilar.
Kichik va xususiy tadbirkorlik Biznes faoliyatilariga imtiyozli kreditlarni berish kichik va xususiy tadbirkorlik qo‘llab-kuvvatlash Fondi (Biznes-fondi) tomonidan amalga oshiriladi. Respublika Davlat mulk kumitasi ushbu maqsad uchun xususiylashtirish va davlat tasaruffidan chiqarishdan tushgan tushumlar xisobidan 50 foiz mablaglarni Biznes- fondga utkazadi. Uz navbatida Biznes-fond kichik va xususiy tadbirkorlikni sugo‘rtalash buyicha himoya qilishni “Madad” sugo‘rta agentligi va boshqa maxsus agentliklarning tavsiyanomalariga asosan imtiyozli kreditlarni ajratadi. Mazkur ixtisoslashgan sugo‘rta agentliklari tadbirkorlik tavakkalchiliklaridan xamda kreditlar koplanmaganligi uchun qarzdorni javobgarlikdan imtiyozli shartlarda sugo‘rta yo‘li bilan himoya qilish majburiyatini uz zimmasiga oladilar. Tijorat banklari kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga zarar etkazganligi uchun, shu jumladan boy berilgan foyda tarzida zarar etkazganligi uchun me’yoriy (qonun) xujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. Tijorat banklari kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga bankdagi uz xisob varakalaridan uz mablaglarini olishni rad etishga haqli emaslar. Tadbirkor Biznes faoliyatining tashki iqtisodiy faoliyati. Biznes faoliyati qonunlarga muvofiq tashki iqtisodiy faoliyatni mustaqil ravishda amalga oshirish huquqiga egadirlar.
Olingan valyuta Biznes faoliyatining valyuta balansi xisobiga utkaziladi va undan Biznes faoliyati mustaqil foydalanadi. Biznes faoliyatining valyuta tushumidan mazkur Biznes faoliyati uz valyuta xisobidan qilgan bevosita valyuta xarajatlari chegirib tashlangandan sung respublika va mahalliy byudjetlarga valyuta ajratmalari utkaziladi. Respublika va mahalliy byudjetlarga ajratmalar miqdori qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Biznes faoliyatining valyuta mablagini uzga yo‘l bilan tortib olish ta’kidlab utilgan qonunlar va boshqa me’yoriy xujjatlarda kusatilganidek qat’iy man etiladi. Davlat boshqaruv organlari kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksport-import opreatsiyalaridagi ishtirokini kengaytirishga, shuningdek mazkur sub’ektlarning tashki iqtisodiy faoliyat soxasidagi dasturlarni va loyixalarni ruyobga chiqarishda katnashuviga oid tadbirlarni amalga oshiradilar, ularning xalkaro kurgazmalar va yarmarkalarda katnashishlariga yordam beradilar.

IV . Biznesni qayta tashkil etish va yopish tartibi.

Biznes faoliyatini tugatish va qayta tashkil etish (birlashtirish, kushish, bo‘lib yuborish, ajratish, qaytadan tuzish), Biznes faoliyati mol- mulki egasining yoki shunday Biznes faoliyatilarni utzishga vakolatli bulshagn idoralar qaroriga binoan yoxud sud yoki xakamlik sudining qaroriga binoan amalga oshiriladi. Singan Biznes faoliyatilarni tugatish qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Biznes faoliyati davlat ro‘yxati reestridan chiqarib yuborilgan paytdan boshlab qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan hisoblanadi. Biznes faoliyatini qayta tashkil etish va tugatish davomida ishdan bushatilayotgan xodimlarga me’yoriy xujjatlarda belgilanganga muvofiq ularning huquqlari va manfaatlariga rioya etilishiga kafolatlar beriladi. Biznes faoliyati boshqa Biznes faoliyati bilan kushilgan taqdirda mazkur Biznes faoliyatilarning xar biriga taallukli barcha mulkiy huquqlar va majburiyatlar kushilish natijasida vujudga kelgan Biznes faoliyatiga utadi. Bunda uning barcha mulkiy huquqlari va majburiyatlari qo‘shib olgan Biznes faoliyatiga utadi. Biznes faoliyati bo‘lib yuborilgan taqdirda qaytadan tashkil etilgan Biznes faoliyatining mulkiy huquqlari va majburiyatlari ana shu bo‘lib yuborish natijasida vujudga kelgan yangi Biznes faoliyatilarga bo‘lib yuborish xujjatlari (balansi) ga muvofiq tegishli kismlarda utadi.
Agar Biznes faoliyatidan bitta yoki bir nechta yangi Biznes faoliyatini ajratib chiqarilsa, qaytadan tashkil etilgan Biznes faoliyatining mulkiy huquqlari va majburiyatlari bo‘lib yuborish xujjatlari (balansi) ga muvofiq tegishli kismlarda ularning xar biriga utkaziladi. Tadbirkorlik biznes faoliyatilari uchun kadrlar tayyorlashni davlat tomonidan qo‘llab- kuvvatlash tadbirlari. Davlat tadbirkorlik Biznes faoliyatilari uchun kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini rivojlantirishni ta’minlaydi. Qishloq joylardagi kichik va xususiy tadbirkorlik uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bilan shug‘ullanuvchi muassasalar va tashkilotlar me’yoriy xujjatda belgilangan tartibda imtiyozlardan foydalanadilar.